ΓΕΝΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ

Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης

αναπληρωτής καθηγητής Α.Π.Θ.

1. Προσδιορισμός θέματος.

2. Σύντομη εισαγωγή στο ιστορικό πλαίσιο με βάση το διδακτικό εγχειρίδιο και το βιβλίο του καθηγητή. Για τη Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία μπορεί να αξιοποιηθεί και η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, η Ιστορία του Νέου Ελληνισμού (1770-2000) από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα – Τα Νέα και ο δικτυακός τόπος του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (www.ime.gr/chronos/gr/index.html).

3. Διαμόρφωση σχεδίου διδασκαλίας και σεναρίου μάθησης, που θα περιλαμβάνει τα εξής στοιχεία:

1) διατύπωση συγκεκριμένων διδακτικών – μαθησιακών στόχων

2) αφετηρία: είναι σκόπιμο η έναρξη της διδασκαλίας να εστιάζει σε ένα βασικό πρόβλημα που θα πρέπει να επιλυθεί ή σε μια σειρά βασικών ερωτημάτων σχετικών με το θέμα και το προς επεξεργασία ιστορικό υλικό, π.χ. τι μπορεί να σημαίνει ο όρος «εθνικός διχασμός», ποια μπορεί να ήταν η έκταση, το βάθος και οι συνέπειές του;

3) διατύπωση θεμελιωδών υποθέσεων εργασίας

4) διαμόρφωση διδακτικής – μαθησιακής πορείας:

ü μέθοδος και μορφή της διδασκαλίας

ü οργάνωση της εργασίας

ü μαθησιακές δραστηριότητες

5) χρήση πηγών:

ü αξιοποίηση των πηγών με βάση συγκεκριμένη στρατηγική ή μια σύνθεση στρατηγικών (βλ. παραδείγματα τέτοιων στρατηγικών)

ü επιλογή πηγών από ένα ευρύτερο σώμα πηγών με βάση συγκεκριμένα κριτήρια (συσχέτιση με το θέμα, το πρόβλημα ή τα ερωτήματα, αντιπροσωπευτικότητα, διαφορετικές οπτικές κλπ)

ü διατύπωση ερωτημάτων πάνω στις πηγές

ü σύγκριση – διασταύρωση πηγών μεταξύ τους και διαχείριση των τυχόν αντιφάσεων

ü αξιολόγηση της σημασίας τους για το θέμα.

4. Σύνθεση σύντομου αφηγηματικού κειμένου (120 – 150 λέξεων), όπου θα ενσωματώνονται τα κύρια συμπεράσματα της εργασίας.

5. Παρουσίαση των αποτελεσμάτων της εργασίας – συζήτηση για τις μαθησιακές εμπειρίες και τη σημασία της όλης διεργασίας (δυσκολίες, προβλήματα, απορίες, αμφιβολίες, αντιφάσεις, αναπάντητα ερωτήματα, ανάγκη για περαιτέρω διερεύνηση κλπ).

6. Υπολογισμός χρόνου για την ολοκλήρωση της εργασίας.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ

1. Στρατηγική για την κριτική προσέγγιση των πηγών.

1. Περιγραφή των πηγών: επισήμανση των πληροφοριών που περιέχουν.

2. Κινητοποίηση γνωστικών συστημάτων αλλά και μεμονωμένων γνώσεων: νοητικά σχήματα, εμπειρίες, προηγούμενη γνώση.

3. Διαμόρφωση εξήγησης για τις πληροφορίες: συνδυασμός των παρεχόμενων από τις πηγές πληροφοριών με τις κατάλληλες γνώσεις.

4. Ένταξη των πηγών σε συγκεκριμένο πλαίσιο και χρήση τους σε σχέση με το δημιουργό τους και ανάλογα με τη φύση τους

5. Απώτερος στόχος η κατάδειξη των ορίων και της αξίας των πηγών: υποβολή τους σε διαδικασία κριτικής επεξεργασίας.

6. Σύνθεση σύντομων ιστορικών κειμένων.

2. Στρατηγική για την κατανόηση της αιτιακής εξήγησης.

1. Αιτιακές εξηγήσεις που περιέχονται στις πηγές: ανάλυση, ερμηνεία, αντιφάσεις, επιχειρήματα, πειστικότητα, σύγκριση – διασταύρωση με άλλες.

2. Κατανόηση αβεβαιότητας – επίλυση προβλήματος – ερευνητική μάθηση:

ü προκαταλήψεις των δημιουργών των πηγών

ü διαχείριση αντιφάσεων (αξιοπιστία, οπτικές, ιδεολογία, θέση και ρόλος των δημιουργών κλπ)

ü ανίχνευση ατελειών που ενυπάρχουν στις πηγές

ü ανάλυση «ντοκουμέντων» (γνησιότητα, αυθεντικότητα, εγκυρότητα, αληθοφάνεια, αξία και χρησιμότητα, δικαιολόγηση σειράς δεδομένων κλπ).

3. Ευρετική στρατηγική με σκοπό την κατανόηση των πηγών.

1. Φάσεις ευρετικής μεθόδου:

1) ευρετική εστιασμένη στις πηγές (sourcing heuristic): αναγνώριση και ανάλυση πηγών

2) ευρετική πλαισίωσης (contextualization heuristic): ένταξη πηγών στο ιστορικό τους πλαίσιο

3) ευρετική επιβεβαιωτική ή αναιρετική (corroboration heuristic): διασταύρωση πηγών με άλλες, με σκοπό την επιβεβαίωση ή την απόρριψη ή την τροποποίηση των αρχικών συμπερασμάτων

2. Αποτύπωση της ερμηνευτικής διαδικασίας: διαμόρφωση ενός «πρωτοκόλλου ανάγνωσης» →

Πηγή	Πρωτόκολλο ανάγνωσης
	Ø αναγνώριση και ανάλυση πηγής Ø ένταξη πηγής στο ιστορικό της πλαίσιο Ø πρώτη ερμηνεία της πηγής Ø συσχέτιση με άλλες πηγές – διασταύρωση Ø νεότερη ερμηνεία της πηγής
	Ø επισήμανση δυσκολιών και προβλημάτων Ø αξία της πηγής Ø διαδικασία κατανόησης

Παραλλαγή της παραπάνω «ευρετικής στρατηγικής» αποτελεί η εξής:

1. εστιασμένη ευρετική (sourcing heuristic): ό,τι κάνουν οι ιστορικοί πριν από την ανάγνωση των πηγών, με σκοπό την κατανόησή τους (=αναγνώριση)

2. επιβεβαιωτική ευρετική (corroboration heuristic): συσχέτιση πηγών με άλλες, διακειμενικές συνδέσεις (inter-texts links), με σκοπό την κριτική ανάβλυσή τους

3. ευρετική πλαισίωσης (contextualization heuristic): ένταξη των πηγών στα ιστορικά τους συμφραζόμενα, περιγραφή του χρονολογικού και κοινωνικού πλαισίου / συσχέτιση των πηγών με αυτό

4. συγκριτική ευρετική (comparative heuristic): ό,τι κάνουν οι ιστορικοί, προκειμένου να περιγράψουν όρους, διαδικασίες και συνθήκες σε άλλους τόπους μέσα στο χρόνο.

4. Ερευνητική στρατηγική.

1. Ο μαθητής ως ερευνητής:

1) εξασφάλιση περιβάλλοντος κοινωνικής αλληλεπίδρασης, δηλαδή ελεύθερης έκφρασης και υποστηρικτικού

2) μάθηση μέσω «αυθεντικών» επιστημονικών δραστηριοτήτων μέσα στο περιβάλλον της τάξης (authentic disciplinary activities)

2. Πορεία διδασκαλίας:

1) έναρξη μαθήματος με συζήτηση γύρω από τις απόψεις των μαθητών πάνω στο θέμα

2) αποφυγή εκτενούς ιστοριογραφικής εισαγωγής

3) σύντομη αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο

4) διατύπωση μεθοδολογικών στόχων και σχεδιασμός δραστηριοτήτων (ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα, τρόποι σκέψης των ιστορικών)

5) έμφαση στη διαφοροποίηση μεταξύ ιστορίας – παρελθόντος και ιστορίας – ερμηνείας / αφήγησης

6) πορεία εργασίας – διαμόρφωση νοητικού χάρτη:

Ø το μη ορατό παρελθόν πρέπει να αφήσει ίχνη / κατάλοιπα (ορατό παρελθόν)

Ø ο ιστορικός

ü αναζητά, συλλέγει, αναλύει και οργανώνει τα ίχνη του παρελθόντος

ü μετατρέπει τα ίχνη σε τεκμήρια και στη συνέχεια δημιουργεί την ιστορία / αφήγηση (κατασκευάζει μια νοητική αναπαράσταση του παρελθόντος)

Ø το κοινό

ü διαβάζει, μαθαίνει και αναδιηγείται τις αναπαραστάσεις των ιστορικών

ü δημιουργεί τις δικές τους αναπαραστάσεις

7) σύγκριση και αξιολόγηση των εμπειριών και των ερμηνειών των μαθητών με τα γεγονότα

8) δημιουργία νοήματος

9) ανάληψη ρόλου του ιστορικού / ερευνητή από ομάδες μαθητών – υποβολή ερωτημάτων από τους μαθητές κάθε ομάδας στους μαθητές των άλλων ομάδων γύρω από την ανάλυση, την ερμηνεία και την ιστορική αξία των πηγών

10) συζήτηση σε ομάδες και στην ολομέλεια της τάξης

11) έκφραση – παρουσίαση των απόψεων και των θέσεων των μαθητών:

ü δημιουργία σχολικού περιοδικού ιστορίας

ü σύνθεση αφηγηματικού κειμένου

ü μελέτη ιστοριογραφικών κειμένων (σχολιασμός, κριτική)

ü διαμόρφωση ιστορικών διαλόγων

ü δημιουργία «ερευνητικής κοινότητας»

ü κατασκευή αντικειμένων ή μικρών ταινιών

ü δημιουργία εκθέσεων

5. Στρατηγική για τη διαχείριση συγκρουσιακών θεμάτων.

1. Σκοπός:

§ συμβολή στην κατανόηση της σχέσης ανάμεσα στην ιστορία, την πολιτική και την κοινωνία (παρελθόν, παρόν, μέλλον)

§ ενίσχυση του ενδιαφέροντος για την ιστορία

§ συμβολή στη δημιουργία «ανοιχτού», νηφάλιου και ερευνητικού μαθησιακού κλίματος

2. Επιλογή βασικής στρατηγικής:

§ αποστασιοποίηση

§ ενσυναίσθηση

§ ερευνητική διαδικασία

3. Ανάλυση ιστορικής «γλώσσας»:

§ ψευδείς αναλογίες

§ στερεότυπα

§ ιδεολογικές χρήσεις ιστορίας

§ συγκινησιακή χρήση της γλώσσας

§ στρεβλώσεις

§ αποσιωπήσεις

§ προκαταλήψεις αποδεκτών

4. Χρήση αντικρουόμενων πηγών – κριτική προσέγγιση:

§ τι συνέβη;

§ πώς συνέβη;

§ ποιοι άρχισαν τη σύγκρουση;

§ ποιοι είχαν δίκιο;

§ ποιοι είχαν περισσότερες και καλύτερες ευκαιρίες να το αποδείξουν;

§ ποιοι υπήρξαν πιο εκλεκτικοί και προσεκτικοί στους ισχυρισμούς τους;

§ εντοπισμός των περισσότερο έγκυρων και αξιόπιστων πηγών

§ εντοπισμός πληροφοριακών κενών

§ εντοπισμός και αξιολόγηση προκαταλήψεων πού έχουν οι δημιουργοί των πηγών

§ εντοπισμός και ταξινόμηση ομοιοτήτων και διαφορών στις διάφορες πτυχές του θέματος

§ εξαγωγή συμπερασμάτων

5. Δημιουργική φάση:

§ εργασίες μαθητών για την ανθρωπιστική διάσταση των συγκρούσεων

§ προτάσεις για το πώς θα μπορούσε να αποφευχθούν οι συγκεκριμένες συγκρούσεις

§ σκέψεις για το πώς θα μπορούσε να αποφευχθούν άλλες συγκρούσεις στο μέλλον

6. Στρατηγική με σκοπό την ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης.

1. Χρήση πηγών σε τρία διαδοχικά στάδια:

Α΄ σταδίου (core document): σ΄αυτήν ή σ΄αυτές (όχι πάνω από δυο – τρεις) εστιάζεται η διδασκαλία με τη μορφή κατευθυνόμενου διαλόγου και την υποβολή ανοιχτών ερωτήσεων.

B΄ σταδίου: είναι πηγές σχετικές με το θέμα. Δίνονται στους μαθητές για την περαιτέρω διερεύνηση των πληροφοριών που αντλούνται από την πηγή ή τις πηγές της προηγούμενης κατηγορίας. Γι’ αυτό είναι σκόπιμο να μην είναι μονόπλευρες (εξασφάλιση πολυπρισματικότητας), ώστε να είναι δυνατή η κατανόηση διαφορετικών αποχρώσεων του παρελθόντος.

Γ΄ σταδίου: αναζητώνται πηγές σχετικές με την πρώτη ή τις πρώτες από τους ίδιους τους μαθητές ή, αν αυτό είναι δύσκολο, δίνονται από τον εκπαιδευτικό. Οι πηγές αυτές θα πρέπει να αναλυθούν, να συσχετιστούν και να παρουσιαστούν στην τάξη.

2. Επιλογή πηγών Α΄ και Α΄ σταδίου:

1. Κριτήρια επιλογής πηγής / πηγών Α΄ σταδίου:

ü ιστορική αξία: επειδή η επιλογή πηγών είναι πράξη ερμηνείας, που επηρεάζει τη διδασκαλία και κατευθύνει τη συζήτηση, κρίνεται απαραίτητο η βασική πηγή (ή οι πηγές) να αναφέρεται στον πυρήνα του θέματος

ü συνεισφορά της πηγής στην ιστορική γνώση και την καλλιέργεια της σκέψης των μαθητών: η πηγή (ή οι πηγές) πρέπει να εκφράζει με τόση ζωηρότητα μια θέση, ώστε να δημιουργείται ενδιαφέρον για την αναζήτηση άλλων πηγών, που θα την υποστηρίζουν ή θα την αμφισβητούν

2. Κριτήρια επιλογής πηγών Β΄ σταδίου: παρόμοια με της Α΄, με την αμέσως όμως προηγούμενη προϋπόθεση (πολυπρισματικότητα)

3. Ερωτήματα κατά τη φάση επιλογής:

ü θα είναι ενδιαφέρουσες;

ü θα διευκολύνουν τους μαθητές να αναπτύξουν την προϋπάρχουσα γνώση τους;

ü θα τους επιτρέψουν να συσχετίσουν τις έννοιες, τις ιδέες και τα γεγονότα με τη γνώση που τους είναι οικεία;

ü θα είναι κατάλληλες για το γνωστικό επίπεδό τους;

ü πώς μπορεί να βοηθήσουν στη βαθύτερη κατανόηση του παρελθόντος;

ü πώς θα επιδράσουν στις αντιλήψεις των μαθητών για το ιστορικό θέμα ή την περίοδο;

ü πώς θα τους βοηθήσουν να εξαγάγουν συμπεράσματα;

ü κατά πόσο ανταποκρίνονται στους γενικότερους και ειδικότερους σκοπούς της διδασκαλίας και τα κριτήρια της μάθησης;

ü με ποιους τρόπους ζητούν από τους μαθητές να χρησιμοποιήσουν την ιστορική σκέψη τους;

4. Αρχείο πηγών: κατά την αναζήτηση των πηγών είναι σκόπιμο εκείνες που τελικά δεν θα χρησιμοποιηθούν να αρχειοθετηθούν για πιθανή χρήση στο Γ΄ στάδιο

3. Αξιοποίηση πηγής / πηγών Α΄ σταδίου:

1. Σημασία ερωτήσεων: οι μαθητές δεν είναι αρκετό να απαντούν απλώς σε ερωτήσεις με βάση τις πηγές, αλλά να αποκτήσουν ιστορική οπτική ερμηνεύοντας τα γεγονότα

2. Πρόταξη βασικών ερωτήσεων: τι, ποιος, πότε, πού, γιατί

3. Συζήτηση για το νόημα της πηγής: σκοπός η ανάλυση και η συσχέτισή της με το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε (διατύπωση αξιολογικών κρίσεων και υποθέσεων για την εξήγηση των γεγονότων, για τον εντοπισμό σχέσεων, για τη σύνδεσή της με κάποιο θέμα)

4. Αξιοποίηση πηγών Β΄ σταδίου:

1. Αναγνώριση πηγών

2. Ανάλυση σημασίας και σχέσεών τους με την πηγή (ή τις πηγές) του Α΄ σταδίου, καθώς και με σημαντικά γεγονότα

3. Ερωτήσεις σύγκρισης

5. Αναζήτηση – αξιοποίηση πηγών Γ΄ σταδίου: οι μαθητές, με την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού, αναζητούν και επιλέγουν μία ή περισσότερες πηγές σχετικές με το θέμα της πηγής (ή των πηγών) του Α΄ σταδίου. Στη συνέχεια, καλούνται να συνθέσουν με βάση τις πηγές Α΄ και Γ΄ σταδίου και στοιχεία από τις πηγές του Β΄ σταδίου ένα ιστορικό κείμενο. Πρόκειται για μια διαδικασία που θα τους βοηθήσει να κατανοήσουν τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται η αναπαράσταση του παρελθόντος. Αν οι μαθητές δε μπορούν να αναζητήσουν μόνοι τους τις πηγές, τότε το αρχείο του εκπαιδευτικού θα τους βοηθήσει.

6. Έκδοση πηγών: με την ολοκλήρωση ενός κύκλου μαθημάτων είναι σκόπιμη η «έκδοση» των πηγών από τον εκπαιδευτικό, με τη συμμετοχή και τη βοήθεια των μαθητών.

Σημείωση:

Για μια αναλυτικότερη αναφορά στις παραπάνω στρατηγικές, καθώς και σε άλλες, βλ. στο: Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης (2005). Αναζητώντας τα Ίχνη της Ιστορίας: Ιστοριογραφία, Διδακτική Μεθοδολογία και Ιστορικές Πηγές. Θεσσαλονίκη: Αδελφοί Κυριακίδη, σσ. 285-303.

ΕΙΔΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ:

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ

1. Εθνικός Διχασμός.

1. Σε ποιες ιστορικές έννοιες θα εστιάζατε τη διδασκαλία σας;

2. Ποιες πρωτογενείς πηγές και γιατί θα χρησιμοποιούσατε για τη διδασκαλία των επιλεγμένων εννοιών;

3. Πώς θα συσχετίζατε τις γελοιογραφίες με τις δευτερογενείς πηγές;

4. Να επιλέξετε και να περιγράψετε συνοπτικά μία στρατηγική για την αξιοποίηση των συγκεκριμένων πηγών.

2. Ο Μεσοπόλεμος στην Ελλάδα (1923 – 1940).

1. Να συσχετίσετε τις πηγές με τις ακόλουθες έννοιες:

α) πολιτικές συνθήκες και εκλογικές συμπεριφορές,

β) κοινωνικά προβλήματα και εργατική τάξη,

γ) αντικομμουνισμός και αντισημιτισμός.

2. Σε ποιες από τις πηγές θα εστιάζατε τη διδασκαλία σας και γιατί;

3. Να αναλύσετε παραδειγματικά μία γραπτή και μία παραστατική πηγή.

4. Να επιλέξετε και να περιγράψετε συνοπτικά μία στρατηγική για την αξιοποίηση των συγκεκριμένων πηγών.

3. Η Βασιλομεταξική Δικτατορία.

1. Σε ποιες ιστορικές έννοιες θα εστιάζατε τη διδασκαλία σας;

2. Με βάση τις πηγές ποια ιστορική έννοια θα θεωρούσατε ως κεντρική;

3. Να αναλύσετε παραδειγματικά μία γραπτή και μία παραστατική πηγή.

4. Να περιγράψετε συνοπτικά τη στρατηγική που θα εφαρμόζατε για τη διδασκαλία του συγκεκριμένου θέματος με βάση τις πηγές.

4. Η Κατοχή (1941 – 1944).

1. Σε ποιες ιστορικές έννοιες θα εστιάζατε τη διδασκαλία σας;

2. Ποιες πηγές θα αξιοποιούσατε για τη διδασκαλία των επιλεγμένων εννοιών;

3. Να επιλέξετε και να περιγράψετε συνοπτικά μία στρατηγική για την αξιοποίηση των συγκεκριμένων πηγών.

4. Υποθέστε ότι κατά τη διδασκαλία του θέματος «η πείνα στην Κατοχή» κάποιος από τους μαθητές σας αμφισβητεί τη γνησιότητα των στατικών παραστατικών πηγών του παρόντος φυλλαδίου, τις οποίες τους επιδεικνύετε: ποια στρατηγική θα εφαρμόζατε και πώς, προκειμένου να ενισχύσετε την εγκυρότητα των συγκεκριμένων πηγών;

5. Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος (1946 – 1949).

1. Από ποια πλευρά του Εμφυλίου Πολέμου προέρχεται καθεμιά από τις πηγές;

2. Να σχολιάσετε τις πηγές με βάση τους παρακάτω άξονες:

α) προπαγάνδα και

β) ιδεολογική χρήση του παρελθόντος στο παρόν.

3. Να αναλύσετε παραδειγματικά μία γραπτή και μία παραστατική πηγή.

4. Να επιλέξετε και να περιγράψετε συνοπτικά μία στρατηγική για την αξιοποίηση των συγκεκριμένων πηγών.

6. Το Στρατόπεδο της Μακρονήσου.

1. Να ταξινομήσετε τις πηγές σε κατηγορίες με κριτήρια:

α) την ιδεολογική οπτική τους και

β) την πρόθεση της δημιουργίας τους.

2. Ποιες από τις πηγές σας φαίνονται περισσότερο αξιόπιστες και γιατί;

3. Να αναλύσετε παραδειγματικά μία γραπτή και μία παραστατική πηγή.

4. Με δεδομένο το γεγονός ότι η περίοδος του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα προκαλεί ακόμη ιδεολογική και συναισθηματική φόρτιση, να επιλέξετε μια παιδαγωγικά πρόσφορη στρατηγική για τη διδασκαλία του θέματος «Το στρατόπεδο της Μακρονήσου» και να περιγράψετε συνοπτικά τα στάδια της εφαρμογής της σε δύο διδακτικές ώρες.

ΠΗΓΗ:siamantoura.blogspot.com/