Ο ΚΑΙΡΟΣ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΓΩΝΙΑ –Νασιόπουλος Απόστολος

Κυριακή 26 Μαΐου 2013

ΠΛΑΤΩΝΟΣ, ΠΟΛΙΤΕΙΑ – ΕΝΟΤΗΤΑ 12 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ – ΕΝΟΤΗΤΑ 3:




   Πρωτότυπο κειμενο (Ενότητα 12):


Α) Τὶ δέ; Τόδε οὐκ εἱκς, ἦν δ’ ἐγ, καὶ ἀνγκη ἐκ τν προειρημένων, μήτε τος ἀπαιδετους καὶ ἀληθεας ἀπείρους κανῶς ν ποτε πόλιν ἐπιτροπεσαι, μήτε τοὺς ἐν παιδείᾳ ἐωμένους διατρίβειν διὰ τέλους, τος μὲν ὅτι σκοπὸν ἐν τῷ βίῳ οὐκ ἔχουσιν ἕνα, οὗ στοχαζομένους δεῖ ἅπαντα πράττειν ἃ ἂν πράττωσιν ἰδίᾳ τε καὶ δημοσί, τος δὲ ὅτι ἑκόντες εἶναι οὐ πράξουσιν, ἡγούμενοι ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες ἔτι ἀπῳκίσθαι;
Ἀληθῆ, ἔφη.
Ἡμέτερον δὴ ἔργον, ἦν δ γ, τν οκιστν τάς τε βελτστας φσεις ναγκάσαι ἀφικέσθαι πρὸς τ μάθημα ἐν τῷ πρόσθεν ἔφαμεν εἶναι μέγιστον, δεν τε τ γαθὸν καὶ ναβναι ἐκενην τὴν ἀνάβασιν, καὶ ἐπειδὰν ἀναβάντες κανῶς ἴδωσι, μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται.
Τὸ ποῖον δή;
Τὸ αὐτοῦ, ἦν δ γ, καταμένειν καὶ μὴ ἐθέλειν πλιν καταβαίνειν παρἐκείνους τοὺς δεσμώτας μηδὲ μετέχειν τῶν παρ κείνοις πνων τε καὶ τιμῶν, εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι.


   Πρωτότυπο κειμενο (Ενότητα 3):


Β)  Μαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν τας πόλεσιν˙ οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας θίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βολημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ ἐστίν, ὅσοι δὲ μὴ εὖ ατὸ ποιοσιν ἁμαρτνουσιν, καδιαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης. Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ  τῶν  αὐτῶν  καὶ  γίνεται  πᾶσα  ἀρετὴ  καὶ  φθείρεται,  ὁμοίως  δὲ  καὶ τέχνη˙ ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρζειν καὶ οἱ γαθοὶ καὶ κακοὶ γνονται κιθαρισταί. Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες˙ ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται, ἐκ δὲ τοῦ κακς κακοί. Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οδὲν ἂν ἔδει το διδάξαντος, ἀλλὰ πάντες ν γίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί.


ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ:

1.   Να μεταφραστεί το κείμενο Β.                                                                          [Μονάδες:    /10]

2.   Ποιος είναι ο ρόλος των φιλοσόφων (τάς τε βελτίστας φύσεις), ό‐ πως παρουσιάζεται στο κείμενο Α, και ποιος ο ρόλος των νομοθε‐ τών, όπως παρουσιάζεται στο κείμενο Β; Να συγκρίνετε το ρόλο του φιλοσόφου και του νομοθτη, να αναφερθείτε στο σκοπό της δράσης τους και να αξιολογήσετε τη σημασία του καθενός.                                              [Μονάδες:    /15]

3.   καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης: Να σχολι‐ σετε, από λες τις απόψεις, την παραπάνω φράση του κειμένου Β επιμένοντας κυρίως στους προβληματισμούς που προκύπτουν από αυτή.                                                                                           [Μονάδες:    /15]

4.   Τι γνωρίζετε για τη διάλεξη ως μέθοδο των σοφιστών και ποιες είναι οι αντιρρήσεις του Σωκράτη ως προς αυτήν.                                                                                   [Μονάδες:    /10]

5. Μαρτυρεῖ, ἐθζοντες, ἁμαρτάνουσιν, φθερεται, διδάξαντος: Να γράψετε ένα συννυμο στην αρχαία ελληνική και να ομόρριζο της νεοελληνικής για κάθε μία από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.                                                                                               [Μονάδες:    /10]





ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ:


1.   (Τα παραπάνω) τα επιβεβαιώνει και αυτό που συμβαίνει στα κράτη˙ οι νομοθέτες δηλαδή να κάνουν τους πολίτες καλούς με τον εθισμ, και αυτή είναι η θέληση κάθε νομοθέτη, ενώ σοι δεν το κάνουν αυτό σωστά δεν πετυχαίνουν αυτό που επιδιώκουν˙ σ αυτό εξάλλου και διαφέρει το ένα πολίτευμα από το άλλο, το καλ από το λιγότερο καλό. Ακμα, κάθε αρετή και γεννιέται και φθείρεται για τους ίδιους λγους και με τα ίδια μέσα το ίδιο και κάθε τέχνη˙ γιατί παίζοντας κιθάρα γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές˙  και  με  ανάλογο  τρόπο  και  οι  οικοδόμοι  και  όλοι  οι άλλοι τεχνίτες. Δηλαδή χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, μως χτίζοντας με κακό τρόπο, κακοί. Γιατί, αν δε συνέβαιναν έτσι τα πράγματα, καθλου δε θα χρειαζταν ο δάσκαλος, αλλά όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί από τη γέννησή τους.
2.   Στο κείμενο Α ο Σωκράτης υποστηρίζει πως χρέος των φιλοσόφων, που κατόρθωσαν χάρη στη σωστή παιδεία να ανεβούν από το σπήλαιο της απαιδευσίας και της πλάνης στον επάνω κόσμο, είναι να μην ασχολούνται μόνο με τις πνευματικές τους αναζητήσεις και να μην απέχουν από την ενεργό πολιτικ. Αντθετα, πρπει να κατεβούν στο σπήλαιο, να ασχοληθον με πρακτικά ζητήματα και να φωτίσουν λους τους απλος ανθρώπους που ζουν ακόμη στην πλάνη του σπηλαίου.
Συγκεκριμένα, οι άνθρωποι που είναι εξαιρετικές φύσεις, οι προικισμένοι με ικανότητες, πρέπει να αναγκάζονται να ανεβαίνουν και να γνωρίζουν το αγαθ. Στη συνέχεια, επειδή θα θέλουν να παραμείνουν εκεί για πάντα, δεν πρπει αυτό να τους επιτραπεί, αλλά και πάλι να αναγκάζονται να κατεβαίνουν στη σπηλιά, στην ενεργό πολιτικ, και να αναλαμβάνουν να κυβερνήσουν και να ωφελήσουν με τις γνώσεις και την αρετή τους την πόλη ολόκληρη, να αναλάβουν το έργο της διαφώτισης και διακυβέρνησης των δεσμωτών. Αυτή είναι η θέση και αυτός ο ρόλος και το χρέος τους (πρόκειται για τους φύλακες και γενικά για τους άρχοντες της πλατωνικής πολιτείας).
Απ την άλλη μεριά στο κείμενο Β το θέμα για το οποο γίνεται λόγος είναι η σχέση ηθικής αρετής και πρξης, και πρέπει να δειχτετι η ηθική αρετή δεν είναι εκ φύσεως, αλλά καλλιεργείται   και   κατακτιέται   με   την   ηθική   πράξη.   Για   να στηριχτεί αυτή η θση, ο Αριστοτέλης μεταφέρεται στο χώρο της πολιτικς φέρνοντας τώρα ένα νέο επιχείρημα, σαν «μαρτυρία» (μαρτυρεῖ δ ...). Και το επιχείρημα είναι ο τρπος με τον οποίο λειτουργούν   οι   νομοθέτες,   με   την   προϋπόθεση   βέβαια   ότι προσπαθούν, με τον εθισμό στις καλές πράξεις, να κάνουν τους πολίτες να αποκτήσουν ηθική αρετή αυτό είναι η πρόθεση και ο στόχος τους, στο γενικό πλαίσιο της επιδίωξης του καλού των πολιτών.
Υποστηρίζει λοιπόν τι οι νομοθέτες, με τους νμους που ψηφίζουν, θέλουν να κάνουν καλούς τους πολίτες ασκώντας τους να αποκτούν τις συγκεκριμένες συνήθειες. Και η σκηση αυτή έχει την  ίδια  σημασία  μ αυτν  που  έχει  και  η  άσκηση  στις  τέχνες. Όπως οι νομοθέτες επιδιώκουν να κάνουν ἀγαθούς τους πολίτες τους με τον εθισμό και την άσκηση, έτσι και οι κάτοχοι μιας τχνης επιδιώκουν να κάνουν καλούς τεχνίτες τους μαθητές τους. Η συνάφεια μάλιστα υπάρχει και στο γεγονς τι πως το έργο των νομοθετν, παρά την   κοινή τους επιδωξη, δεν χει πάντοτε την ίδια επιτυχία (δε γίνονται όλοι οι πολίτες το ίδιο ενάρετοι), έτσι και οι τεχνίτες δε βλέπουνλους τους μαθητές τους να μαθαίνουν το ίδιο καλά την τέχνη που τους διδάσκεται.
Το   γενικ,   βέβαια,   συμπέρασμα   στο   οποίο   θέλει   να καταλήξει είναι ότι η ηθική αρετή δεν υπάρχει στον άνθρωπο από τη  φση  του,  γιατί  ττε  και  οι  νομοθέτες  δε  θα  επιδίωκαν  να κάνουν καλούς τους πολίτες με την άσκηση και τον εθισμ.
Ωστόσο, λλοι από τους νομοθέτες οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτν και πετυχαίνουν το στχο τους (υλοποιούν με επιτυχία την επιδίωξή τους μέσω των νόμων), λλοι μως θεσπίζουν  τέτοιους  νόμους,  οι  οποοι  δεν  κάνουν  σωστ τον εθισμ, με αποτέλεσμα οι νομοθέτες να πέφτουν έξω, να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες έτσι, ώστε αυτο να αποκτσουν ηθική αρετ. Εξάλλου αυτή είναι και η αιτία που δια‐ φοροποιεί  τα  πολιτεύματα  σε  καλά  και  σε  λιγτερο  καλ:  η επιτυχία ή η αποτυχία στο ἐθίζειν τους πολίτες.
Σύμφωνα λοιπν με τα δύο παραπάνω κείμενα οι φιλόσοφοι απ τη μια μεριά είναι υπεύθυνοι για τη σωστή πολιτική οργνωση της πολιτεία και για την κατάκτηση και τη μετάδοση της παιδείας, ενώ από την λλη οι νομοθέτες είναι υπεύθυνοι για τη μετδοση και  την  κατάκτηση  της  ηθικής  αρετής.  Ωστσο,  παρλο  που  ο ρόλος τους δεν φαίνεται κοινός, στην ουσία σχετίζεται, καθς και οι  δύο  με  διαφορετικό  τρπο  και  ρλο  πετυχανουν  τον  ίδιο πολιτικό στόχο, δηλαδή την ομαλή κοινωνική και πολιτική συμβίωση των πολιτών σε μια πλη κράτος, καθώς απ τη μια οι φιλόσοφοι τη διοικούν και την «εκπαιδεουν», ώστε να λειτουργεί σωστά, ενώ από την άλλη οι νομοθέτες φροντίζουν για τη διαμόρφωση ηθικών πολιτών, που λειτουργούν ευνομούμενοι στην πλη  κράτος  και  τσι  αυτή  διέπεται  απ ομαλτητα  και  σωστή διοικητική οργάνωση, αφο τα ηθικά της μέλη συμπεριφρονται σωστά μέσα σε αυτ.
3.   Η φράση αυτή του κειμένου δημιουργεί πολλαπλό προβληματισμό και πρέπει να γίνουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις:
Ως προς το περιεχμενό της. Το θέμα που εξετάζει ο Αριστοτέλης είναι η απόκτηση της ηθικής αρετής. τσι, η αναφορά των πολιτευμάτων και η διάκρισή τους σε δύο κατηγορίες (σε καλά και σε λιγότερο καλά) δίνει την εντύπωσητι το κείμενο απομακρύνεται από το θέμα. Όμως ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στα πολιτεύματα κατά παρέκβαση, ανεξάρτητα εμβόλιμα, αλλά συνδέει την αξία τους με την αρετή των πολιτών, την οποία αυτοί κατακτούν με μεγαλύτερη με μικρότερη επιτυχία, ανάλογα με τη συμβολή των νομοθετών. Επομένως η αναφορά στην αξα των πολιτευμάτων απορρέει απ το θέμα της αρετς και είναι περιστασιακ.
Ως προς τη θέση των λέξεων. Η κανονικ σειρά των λέξεων μέσα στη  φράση  θα  ταν:  διαφέρει  πολιτεία ἀγαθὴ πολιτείας φαύλης. Όμως οι λέξεις της φράσης βρίσκονται μέσα στο κείμενο σε διαφορετικές θέσεις: πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλη. Αυτό οφείλεται σως και πάλι στο γεγονς τι τα κείμενα του Αριστοτλη είναι προσωπικές σημειώσεις, βοηθητικές για την προφορική διδα‐ σκαλία του, και επομένως σε μερικά σημεία έχουν κάποια χαρακτηριστικά (συντομία, ελλειπτικότητα κ.λπ.) του προφορικού λόγου.
Οι φιλόλογοι συμφωνούν ότι σ αυτό το σημείο τη διατύπωση του Αριστοτέλη τη χαρακτηρίζει συντομία και ελλειπτικότητα. Σε συνδυασμό μάλιστα με τη θέση που έχουν οι επιθετικοί προσδιορισμοί γαθή», «φαύλης») στο τέλος της πρτασης (αντί: «πολιτεία γαθὴ πολιτείας φαύλης»), είναι φανερ ότι όλα αυτά αποτελούν  τυπικά  χαρακτηριστικά  του  προφορικού  λόγου,  που «προϋποθέτει σε μεγαλύτερο βαθμό την οξύνοια και τη μνήμη του ακροατή» (Δ. Λυπουρλ, Αριστοτελικά Μελετήματα).
Είναι  βέβαιο  πως  ο  Αριστοτλης  (πως  και  ο  Πλάτων  σε αρκετά σημεία του έργου του) επιχειρε με τον τρπο αυτό να αποδώσει τον φυσικ και αβίαστο προφορικό λόγο, αφο μνο μ’ αυτόν σου επιτρέπεται να συμπληρώσεις τη φράση σου με διάφορους προσδιορισμούς «εκτός σειράς».
Ο   Δ.   Λυπουρλς   υποστηρίζει   τι   ο   Αριστοτλης   εδώ χρησιμοποιεί  συνειδητά  αυτόν  τον  εκφραστικό  τρόπο,  γιατί  η χρήση των δύο επιθέτων στο τέλος του παραδείγματος πετυχαίνει την επανασύνδεση με το συζητούμενο θμα, που είναι «η αρετ και οι διάφορες βαθμίδες από τις οποίες περνά ο άνθρωπος στην προσπάθειά  του  να  την  κατακτήσει»  και  χι  βέβαια  η  διαφορά  ανάμεσα στα πολιτεύματα. Τοποθετώντας, δηλαδ, ο Αριστοτέλης τα επίθετα ἀγαθὴ και φαύλης στο τέλος της φράσης πετυχαίνει να μας θυμίσει ότι «κάθε φορά που μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι στην ουσία πρόκειται για διαφορά ως προς την πρόοδο των πολιτών στον τομέα της αρετής».
Ως προς τη σημασα της λέξης φαύλης. Το επθετο φαῦλος (= ευτελής, ασμαντος, κακς) στο κείμενο έχει διαφορετική σημασία από την κανονικ: ταν κνει λγο ο Αριστοτέλης για φαύλην πολιτείαν, εννοείχι το κακό πολίτευμα, αλλά το λιγότερο καλ, το υποδεέστερο. Αυτό σημαίνει τι δεν υπάρχουν κακά πολιτεύματα αλλά τι λα είναι καλά, άλλο σε μεγαλύτερο και άλλο σε μικρ‐ τερο βαθμ. Αυτή η αξιολογική διαβάθμιση (ανώτερα και κατώτερα πολιτεύματα) απορρέει απ το μεγαλύτερο μικρτερο βαθμό επιτυχίας   της   προσπάθειας   των   νομοθετών   να   εθίσουν   τους πολίτες στην αρετ. Αυτς ο βαθμς επιτυχίας είναι το κριτήριο της διάκρισης της πολιτείας σε ἀγαθὴν και φαύλην.
Το παραπάνω κριτήριο για τη δικριση της πολιτείας σε ἀγαθὴν και φαύλην θα μπορούσαμε να το συσχετίσουμε με τη σημερινή πραγματικότητα: Στόχος του σημερινού κράτους είναι η τάξη και η ασφάλεια, και ο ρλος του είναι πολλαπλς, στο πλαίσιο της πολυπλοκότητάς του. τσι, το σύγχρονο κράτος δικαίου διαιτητεύει στις συγκρούσεις κοινωνικών ομάδων και τάξεων, φροντίζει για τη λειτουργία της αγοράς, ρυθμίζει θέματα αδυνάτων (ανέργων, αναξιοπαθούντων κ.λπ.), υπερασπίζεται και εγγυάται τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα των πολιτών (το δικαίωμα της ατομικς ελευθερίας, της εργασίας, της σύνταξης), χωρίς βέβαια να κινείται έξω  από  τους  κανόνες  της  ηθικής.  Ωστσο,  η  ηθική  σμερα εμπίπτει στο πλαίσιο κυρίως της δικαιοδοσίας της θρησκείας, ενώ το νομικό και το ηθικό δίκαιο είναι διαφορετικ. Σύμφωνα με τα παραπάνω, τα κριτήρια για την αξιολόγηση ενός σύγχρονου κράτους δεν είναι ηθικ.
4.   Η   δεύτερη   σοφιστική   μέθοδος   είναι   η   διάλεξη   την   οποία   ο Σωκράτης δε διστάζει να ειρωνευτεί και να υπονομεύσει με κάθε τρόπο. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται πως έχει πολύ κακή μνήμη και του είναι αδύνατον, ταν ακούει μια μακροσκελή διάλεξη πάνω σε κάποιο θέμα, να συγκρατεί λες τις λεπτομέρειες! Τι σημαίνει αυ‐ τό στην πραγματικότητα; Πως σε μια διάλεξη, ο ομιλητς εκθέτει διάφορες ιδέες τις οποίες ο ακροατς δεν έχει καν το χρνο να εξετάσει.   Επομένως,   η   μέθοδος   της   διάλεξης   εναι   μέθοδος πειθούς, χι μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας. Μπορεί, συνεπώς, να είναι καλή για τις πολιτικές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, αλλά σίγουρα χι για τη φιλοσοφία, που σκοπς της είναι η αναζήτηση της αλήθειας.
5.   μαρτυρεῖ – συνώνυμο: ὁμολογεῖ – ομόρριζο: μάρτυρας
ἐθίζοντες ‐ συνώνυμο: ἀσκοῦντες – ομόρριζο: εθισμός
ἁμαρτάνουσιν – συνώνυμο: ἀποτυγχάνουσι– ομόρριζο: αμαρτωλός
φθείρεται – συνώνυμο: ἀφανζεται – ομόρριζο: φθορ
διδάξαντος – συνώνυμο: συμβουλεύσαντος – ομόρριζο: διδασκαλία