Ενότητα 7η (324D-326E)
Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία
Ένταξη στο όλον
Η ενότητα αυτή αποτελεί την απάντηση του Πρωταγόρα στο δεύτερο σκέλος των σωκρατικών ισχυρισμών: ότι και μεγάλοι πολιτικοί άνδρες καμιά φορά ¾ λόγου χάρη ο Περικλής ¾ δεν κατάφεραν να διδάξουν στα παιδιά τους επαρκή πολιτική αρετή και επομένως η τελευταία δεν είναι διδακτή (βλ. και σελ. 51 του σχολικού εγχειριδίου).
Δομή
Σχηματικά ο συλλογισμός του σοφιστή έχει ως εξής:
Ø Προκειμένου να υπάρξει πόλις είναι υποχρεωτικό όλοι να μετέχουν στη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη· όποιος είναι ανεπίδεκτος δικαιοσύνης και σωφροσύνης εξορίζεται ή θανατώνεται. Επομένως είναι αδύνατο να πιστέψουμε ότι οι αγαθοί άνδρες δε διδάσκουν τις δύο αυτές αξίες στα παιδιά τους.
Ø Εμπειρικά αποδεικνύεται ότι κάθε οικογένεια φροντίζει γι αυτό, αξιοποιώντας τις υπηρεσίες διάφορων φορέων αγωγής (παραμάνα, παιδαγωγός, δάσκαλοι).
Ø Επίσης εμπειρικά αποδεικνύεται ότι η πόλις με τους νόμους της, κυρίως με τις αναμορφωτικές ποινές, ασκεί παρόμοιο έργο, διδάσκει την πολιτική αρετή.
Ανάλυση
· Το πρώτο και μεγαλύτερο μέρος της συλλογιστικής του Πρωταγόρα αποτελείται από ένα εκτενές επιχείρημα (στα όρια του πλατειασμού), με έντονα τα στοιχεία του προφορικού λόγου, επιχείρημα το οποίο καταλήγει σε λογικό αλλά υποθετικό συμπέρασμα τελικά: θεωρεί ότι αυτό που είναι αναγκαίο και λογικό είναι αυτό που πράγματι γίνεται[1]. Η έκταση όμως του επιχειρήματος ίσως κρύβει αυτήν την αδυναμία και αυτό είναι σίγουρα μια σοφιστική τεχνική. Και η παραπάνω αδυναμία δεν είναι η μόνη· ο Σωκράτης δεν ισχυρίστηκε ότι οι άριστοι άνδρες δε μεριμνούν για την πολιτική αγωγή των παιδιών τους, αλλά αμφισβήτησε τη δυνατότητά τους. Οπότε ο ισχυρισμός του σοφιστή, που συμπεραίνει ότι όλοι μεριμνούν για την πολιτική αγωγή των παιδιών τους, δεν απαντά ευθέως στις αντιρρήσεις του Σωκράτη.
· Δεν πρέπει να μας φανεί υπερβολικό αυτό που επικαλείται ο Πρωταγόρας, ότι τον ανεπίδεκτο δικαιοσύνης και σωφροσύνης τον εξόριζαν ή τον σκότωναν οι Αθηναίοι (και όχι μόνο). Απλώς εννοεί τους πολίτες εκείνους που διέπρατταν πολιτικά εγκλήματα (ανατροπή της δημοκρατίας), οι οποίοι αντιμετώπιζαν πράγματι τέτοιες εξοντωτικές ποινές.
· Αξίζει να προσέξουμε το ύφος, την ειρωνεία και έπαρση που διέπουν την κατάληξη αυτού του πρώτου επιχειρήματος, στοιχεία τόσο ξένα προς το σωκρατικό «ἓν οἶδα, ὅτι οὐδέν οἶδα». Είναι χαρακτηριστικό των σοφιστών αλλά και της γνώμης που είχε γι αυτούς ο Πλάτων, επηρεασμένος από το δάσκαλό του Σωκράτη.
· Η δεύτερη παράγραφος του κειμένου περιέχει ένα ισχυρότερο επιχείρημα, εμπειρικό: ο Πρωταγόρας επικαλείται την κοινή εμπειρία για να αποδείξει ότι οι αγαθοί άνδρες μεριμνούν για την πολιτική αγωγή των παιδιών τους, ότι με πολλά μέσα και με την αποφασιστική συμβολή των δασκάλων επιδιώκουν να «ισιώσουν» τη συμπεριφορά τους. Βέβαια και εδώ (όπως άλλωστε και στην τρίτη παράγραφο) έχει την ίδια αδυναμία: παραθέτει αποδείξεις της μέριμνας που έχουν οι άνθρωποι για την πολιτική παίδευση των παιδιών τους ενώ οι αντιρρήσεις του Σωκράτη αφορούσαν όχι τη μέριμνα αλλά τη δυνατότητα.
· Είναι ενδιαφέρουσα η περιγραφή εδώ του εκπαιδευτικού συστήματος της Αθήνας κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Αναφέρονται οι βαθμίδες και οι βασικοί φορείς της αγωγής, σκιαγραφούνται το σκεπτικό της, οι στόχοι της, τα μέσα της. Πρόκειται για εκπαιδευτικό σύστημα ανοιχτό και ευέλικτο, εξαρτημένο αποκλειστικά από την ιδιωτική πρωτοβουλία· η παρέμβαση της πολιτείας περιοριζόταν στον έλεγχο των αποτελεσμάτων αυτής της αγωγής, κρίνοντας τη συμπεριφορά του παιδιού και του πολίτη. Τα πρόσωπα που ασκούσαν παιδευτικό ρόλο στα πλαίσια αυτού του συστήματος είναι συνοπτικά τα εξής:
Ø Ο παιδαγωγός, ένας δούλος κατά κανόνα, που συνόδευε το παιδί συνήθως, το συμβούλευε αλλά και το τιμωρούσε, ακόμη και σωματικά, για σωφρονισμό. Εύλογο είναι ότι παιδαγωγούς είχαν μόνο οι εύποροι.
Ø Οι διδάσκαλοι, δηλαδή ο γραμματιστής, που δίδασκε ανάγνωση, γραφή και αριθμητική, ο κιθαριστής, που δίδασκε μουσική, και ο παιδοτρίβης, που γύμναζε τα παιδιά σωματικά.
Ø Την ανώτερη βαθμίδα της εκπαίδευσης την ανέθεταν στους σοφιστές, τους φιλοσόφους και τους ρητοροδιδασκάλους.
· Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου μας ο Πρωταγόρας επισφραγίζει το εμπειρικό του επιχείρημα: η πόλις, λέει, παιδεύει πολιτικά τους ώριμους πια πολίτες με τους νόμους της ώστε να άρχουν και να άρχονται σωστά· εμφανής σε αυτήν την αντίθεση η ιδέα της ολοκληρωμένης πολιτικής παιδείας.
· Ο Πρωταγόρας επιστρατεύει στο τελευταίο του επιχείρημα ακόμη και λεξιλογικά τεκμήρια: αξιοποιεί έξυπνα τη λέξη εὐθῦναι, για να αποδείξει ότι οι Έλληνες προσδίδουν στις ποινές σωφρονιστικό περιεχόμενο και επομένως η πολιτική αρετή είναι διδακτή. αυτό θυμίζει σε μεγάλο βαθμό την επιχειρηματολογία των ενοτήτων 5 και 6.
[1] Με την ίδια λογική θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι ο σύγχρονος Έλληνας έχει ως βασική του μέριμνα να μεταδώσει στα παιδιά του οδική παιδεία, μια και η έλλειψή της αποτελεί θανατηφόρο απειλή. Είναι όμως σωστό αυτό το υποθετικό συμπέρασμα;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου