ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2015 ΙΣΤΟΡΙΑ

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 2015

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 29 ΜΑΪΟΥ 2015

ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

                                              ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ

ΘΕΜΑ Α1 Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:

α. Ορεινοί

β. Φεντερασιόν

γ. Πατριαρχική Επιτροπή (1918).

                                                                                        Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Α2

 Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασμένη:

α. Το δικαίωμα του «συνέρχεσθαι» και «συνεταιρίζεσθαι» κατοχυρώνεται συνταγματικά το 1844.

β. Ο Τρικούπης δεν αποδεχόταν το χωρισμό των εξουσιών και στόχευε στη συγκέντρωση και τον έλεγχό τους από το κόμμα.

γ. Το Ελληνικό Τυπογραφείο της Τραπεζούντας συνέβαλε αποφασιστικά στην ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης .

δ. Με τον Οργανικό Νόμο του 1900 δόθηκε οριστική λύση στο Κρητικό ζήτημα.

ε. Η συνθήκη φιλίας και συνεργασίας ανάμεσα στους Μπολσεβίκους και τον Κεμάλ (Μάρτιος 1921) λειτούργησε ως ταφόπετρα του πον τιακού ζητήματος.

                                                                                  Μονάδες 10

ΘΕΜΑ Β1

 Να αναφερθείτε: α. στο μεταναστευτικό ρεύμα Ελλήνων από τη Ρωσία, μετά τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (μονάδες 5) και β. στο προσφυγικό ρεύμα Ελλήνων από τη Ρωσία, το διάστημα 1919– 1921. (μονάδες 5)

                                                                                  Μονάδες 10

 ΘΕΜΑ Β2 Να αναφερθείτε στην κατάσταση του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα.

                                                                                           Μονάδες 15

                                                          ΟΜΑΔΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

ΘΕΜΑ Γ1

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα Α, Β και Γ που σας δίνονται:

α. να αναφερθείτε στις ρυθμίσεις της Σύμβασης της Λοζάνης της 30ης Ιανουαρίου 1923 για την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, (μονάδες 13)

 β. να εξηγήσετε πώς η υπογραφή της Σύμβασης της Λοζάνης συνδέεται με την πραγματικότητα που είχε διαμορφωθεί μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, καθώς και με τις βλέψεις των ηγετών των δύο κρατών. (μονάδες 12)

                                                                                                 Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α

 Μια μέρα ήρθε στο Γκέλβερι Επιτροπή, από την Ελλάδα, όπως έλεγαν. Πήγαν μαζί τους και οι δικοί μας, για να κουβεντιάσουν για την Ανταλλαγή. […] Οι άνθρωποι της Επιτροπής ήρθαν και μας έγραψαν τα ονόματα και τις περιουσίες μας. Μας είπαν πως θα γίνει Ανταλλαγή, θα πάμε στην Ελλάδα. Μας σύστησαν να μην φοβόμαστε. Να πουλήσουμε ό,τι μπορούμε από την κινητή μας περιουσία, και τα υπόλοιπα να τα πάρουμε μαζί μας. Μας είπαν πως, αν υπάρχουν στο χωριό μας τουρκεμένοι, μπορούνε, αν θέλουν, να φύγουν κι αυτοί για την Ελλάδα.

Η Έξοδος, τ.Β΄, Μαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Μικρασίας (Επιμ. Γ. Μουρέλος), Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1982 , σ. 9.

                                                                        ΚΕΙΜΕΝΟ Β

Η ελληνική πλευρά [το 1923] επεδίωκε την ανταλλαγή των πληθυσμών. Ο Μουσταφά Κεμάλ συμμετείχε στον στενό πυρήνα των Νεότουρκων που κυβέρνησαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1908 έως το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Βασική πολιτική των Νεότουρκων αποτελούσε η εκδίωξη των μη μουσουλμανικών εθνοτήτων από το έδαφος της αυτοκρατορίας. Η έξοδος των Ελλήνων κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή ήταν μη αναστρέψιμη. Η εκδίωξη των εναπομεινάντων Ελλήνων από την Τουρκία ήταν απλώς ζήτημα χρόνου. Σε μια τέτοια περίπτωση, η Ελλάδα δ εν θα είχε τη διαπραγματευτική ικανότητα να απαιτήσει τη μετανάστευση των τουρκο–μουσουλμανικών πληθυσμών της Ελλάδος. Α. Μ. Συρίγος, Ελληνοτουρκικές σχέσεις , Αθήνα: Πατάκης 2014, σ. 53.

                                                                     ΚΕΙΜΕΝΟ Γ

Και στο ζήτημα των μειονοτήτων, υπήρξε ανεπανάληπτος ο ορθολογισμός και ο ρεαλισμός της βενιζελικής πολιτικής–και του Βενιζέλου προσωπικά. Κατεξοχήν δείγμα αυτής της ορθολογικής και ρεαλιστικής προσέγγισης υπήρξε η πρώιμη προθυμία του Βενιζέλου να αποδεχθεί την ανταλλαγή πληθυσμών ως ριζική μέθοδο επίλυσης των σχετικών ζητημάτων, ήδη από το 1914 (με την Τουρκία). […] Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο Βενιζέλος έσπευσε ανενδοίαστα να αναλάβει προσωπικά τη βαρύτατη ευθύνη της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών (μολονότι προέβλεπε τότε ότι οι πρόσφυγες θα τον «αναθεματίσουν»). Στη συνέχεια ορθολογισμός και ρεαλισμός χαρακτήρισαν την κοσμογονία της προσφυγικής αποκατάστασης μέχρι την τελευταία της λεπτομέρεια.

Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, Ιστορία της Ελλάδας του 20ο υ αιώνα (Επιμ. Χ. Χατζηιωσήφ), τ.Β2΄, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2003, σσ. 24-25.

ΘΕΜΑ Δ1

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα Α και Β που σας δίνονται, να εκθέσετε και να εξηγήσετε τη διάσταση απόψεων μεταξύ του πρίγκιπα Γεωργίου και του Ελευθερίου Βενιζέλου, σχετικά με το ζήτημα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα, στο πλαίσιο της πρώτης κυβέρνησης της Κρητικής Πολιτείας.

                                                                                           Μονάδες 25

                                                    ΚΕΙΜΕΝΟ Α

Ο Βενιζέλος υπέρ της σταδιακής πορείας προς την ενωτική λύση

Ο σύμβουλος της δικαιοσύνης 1 εισηγήθηκε εμπιστευτικά στον ύπατο αρμοστή2 το καλοκαίρι ήδη του 1900 τη διπλωματική μεθόδευση της σταδιακής εξελίξεως προς την ενωτική λύση: η άμεση επίτευξη της ενώσεως ήταν αδύνατη· η παράταση όμως του καθεστώτος της αρμοστείας ανέστελλε την εφαρμογή των μέτρων που θα επέτρεπαν τη βαθμιαία απαλλαγή της Μεγαλονήσου από τα δεσμά της διεθνούς εξαρτήσεως · έτσι επέβαλλε την άμεση υποταγή της στην απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων και τη ν καθιστούσε έρμαιο των αντικρουόμενων ευρωπαϊκών συμφερόντων · αντίθετα, η ολοκλήρωση της αυτονομίας, σύμφωνη προς τις υποσχέσεις των Δυνάμεων και τις προβλέψεις του Συντάγματος, θα συντελούσε στην προαγωγή των εθνικών συμφερόντων στο εξωτερικό και την κατοχύρωση της αυτοδιοικήσεως στο εσωτερικό, ιδίως μετά τη διοργάνωση της πολιτοφυλακής από Έλληνες αξιωματικούς και την παράλληλη αποχώρηση των διεθνών στρατευμάτων. […] Η πρωτοβουλία του Ελευθερίου Βενιζέλου προκάλεσε την άμεση και αποφασιστική αντίδραση του πρίγκιπα Γεωργίου. Η εισήγησή του προσέκρουε τόσο στη γενική αρχή της ουσιαστικής διαχειρίσεως των διπλωματικών θεμάτων, ιδίως μάλιστα του Κρητικού, από τη δυναστεία, όσο και στην ειδικότερη αντίληψη της τελευταίας αυτής γύρω από τη μεθόδευση του εθνικού αγώνα. Ο ύπατος αρμοστής, φορέας των εντολών της Αυλής των Αθηνών, με τη συγκατάθεση πάντοτε και της ελληνικής κυβερνήσεως, απέκρουσε τη συμβιβαστική εξελικτική διαδικασία και επιδίωκε περισσότερο να καταστήσει αβάσταχτη την πίεση από τις εσωτερικές συνθήκες, με την ελπίδα να εκβιάσει την ταχύτερη, κατά το δυνατόν, συγκατάνευση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων στην ενωτική λύση. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους , Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΔ΄, σ. 201.

1 Ο Ελευθέριος Βενιζέλος 2 Ο πρίγκιπας Γεώργιος

                                                                           ΚΕΙΜΕΝΟ Β

Η διάσταση ανάμεσα στον πρίγκιπα Γεώργιο και τον Ελευθέριο Βενιζέλο

Ο πρίγκιπας Γεώργιος, έχοντας την αντίληψη ότι η άσκηση της εξωτερικής πολιτικής της Κρήτης ήταν αρμοδιότητα της ελληνικής μοναρχίας, ανέλαβε μόνος τη μεθόδευση της προσάρτησης της Μεγαλονήσου στη μητέρα πατρίδα χωρίς να συμβουλευτεί τους υπουργούς του για τις ενδεδειγμένες ενέργειες και διαπραγματεύσεις. Η πρωτοβουλία του είχε τη μορφή προσωπικών συζητήσεων με τον τσάρο της Ρωσίας και απευθείας διαπραγματεύσεων με τους υπουργούς Εξωτερικών της Ρωσίας, της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Ιταλίας. Ο Βενιζέλος θεώρησε πρόωρες τις ενέργειες του ύπατου αρμοστή, κρίνοντας ότι η κρητική κυβέρνηση ήταν ασταθής και τα συνταγματικά θεμέλια ασαφή. Πίστευε και υποστήριζε την ανακήρυξη της Κρήτης σε ανεξάρτητο πριγκιπάτο ως τελευταίο στάδιο για τη νομότυπη πραγματοποίηση της ένωσής της με την Ελλάδα. […] Ο πρίγκιπας δεν ήταν ικανός να αντιληφθεί τη λεπτή διαφορά μεταξύ της δεσποτικής διακυβέρνησης με ξένη κηδεμονία και, από την άλλη μεριά, της πλήρους αυτονομίας χωρίς ξένες επεμβάσεις και με κυβερνήτη διορισμένο από την ελληνική κυβέρνηση, που υποστήριζε ο Βενιζέλος ως ασφαλέστερη μεθόδευση για την απώτερη επίτευξη του ενωτικού σκοπού… Ο πρίγκιπας Γεώργιος είχε την πεποίθηση ότι οποιαδήποτε λύση του Κρητικού θα προερχόταν από τις Μεγάλες Δυνάμεις και, κατά τη γνώμη του, οι πολιτικοί παράγοντες της Κρήτης ήταν άσχετοι με το θέμα, αν όχι επιζήμιοι… Στάθηκε αδύνατο γι΄ αυτόν να αντιληφθεί τη σημασία της πολιτικής κινητοποίησης των ίδιων των Κρητικών, καθώς και την εύλογη απαίτησή τους να αποκτήσουν τον έλεγχο της τύχης τους μετά από αιώνες αγώνων κατά των Τούρκων κυριάρχων.

Λ. Μακράκης, Ελευθέριος Βενιζέλος, σσ. 397-403, στο Αξιολόγηση των μαθητών της Γ’ Τάξης του Ενιαίου Λυκείου στο μάθημα Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, τ.Β΄, ΥΠΕΠΘ ( Κ.Ε.Ε.), Αθήνα 2000, σσ. 315-316.  

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ

ΘΕΜΑ Α1

α. «Μέσα στην Εθνοσυνέλευση (1862-64)... ονομάστηκαν»

«Οι ορεινοί... πλοιοκτητών» (βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 77)

β. «Η κατάσταση... στη χώρα» (βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 46)

γ.     «Η επιστροφή... Ανατολική Θράκη» (βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 142-143)

ΘΕΜΑ Α2       α.     Λάθος β.     Λάθος γ.     Σωστό δ.     Λάθος ε.     Σωστό

ΘΕΜΑ Β1

α.     «Την εποχή αυτή (μετά την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου τον Αύγουστο του 1913)... ελληνικής κυβέρνησης» (βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 137)

β.     «Την περίοδο 1919-1921... Αρμένιοι και Ρώσοι» (βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 140)

ΘΕΜΑ Β2

«Οι διαφορές του αγροτικού... ταξικό περιεχόμενο» (βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 46)

Ο Μ Α Δ Α  Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Η

ΘΕΜΑ Γ1

α.     Η ήττα και η αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Μικρά Ασία έθεσε τέρμα στον μικρασιατικό πόλεμο και συνοδεύτηκε από τη μαζική έξοδο χιλιάδων προσφύγων προς την Ελλάδα. Μερικούς μήνες αργότερα οι διαπραγματεύσεις μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας οδήγησαν στην υπογραφή της Σύμβασης Ανταλλαγής Πληθυσμών της Λοζάνης, βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 149-151: «Στις 24 Ιουλίου... επίμαχων περιοχών» και σελ. 152: «Με βάση... των ανταλλαξίμων».

Στη  διαδικασία  αυτής της ρύθμισης  της μετακίνησης των  πληθυσμών  αναφέρεται  το κείμενο Α,  που  αποτελεί προσωπική μαρτυρία, έλληνα πρόσφυγα. Προκειμένου να καθοριστεί ο τρόπος μετανάστευσης ειδική επιτροπή από την Ελλάδα –προφανώς τμήμα της Μικτής Επιτροπής Ανταλλαγής- πήγε στο Γκέλβερι (πόλη στην Κεντρική Μικρά Ασία). Αφού κατέγραψε τα ονόματα και τα περιουσιακά στοιχεία των ντόπιων ανταλλάξιμων, τους ενημέρωσε για την Ανταλλαγή και τους καθησύχασε. Μεταξύ άλλων συμβούλευσε τους ανταλλάξιμους να πουλήσουν από την κινητή τους περιουσία ό,τι δεν μπορούσαν να πάρουν μαζί τους στο πνεύμα της σχετικής ρύθμισης της Σύμβασης. Τέλος,  ενημέρωσαν τους ενδιαφερόμενους  ότι στην Ανταλλαγή μπορούσαν  να συμπεριληφθούν  και όσοι είχαν «τουρκέψει», είχαν δηλαδή αλλαξοπιστήσει προκειμένου να αποφύγουν τις τουρκικές διώξεις.

β.     Παρά τις έντονες αντιδράσεις των προσφύγων, η Σύμβαση της Λοζάνης αποτύπωνε μια πραγματικότητα που είχε διαμορφωθεί μετά τη στρατιωτική ήττα της Ελλάδας στη Μικρά Ασία, βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 151-152 «Όταν έγινε... του ελληνικού κράτους». Οι βλέψεις και οι στόχοι των δύο χωρών καταγράφονται χαρακτηριστικά στα παραθέματα Β και Γ. Στην Τουρκία βασική επιδίωξη των Νεοτούρκων που είχαν κυβερνήσει τη χώρα από το 1908 ως το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1918) και στην ηγετική ομάδα των οποίων εντασσόταν και ο Μουσταφά Κεμάλ, ήταν η απομάκρυνση των μη μουσουλμανικών εθνοτήτων που κατοικούσαν σε οθωμανικό έδαφος. Αυτή η πολιτική είχε εκφραστεί με τον Πρώτο Διωγμό το 1914, αλλά είχε αναιρεθεί εξαιτίας της ήττας των Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1923, όμως, τα πράγματα είχαν αλλάξει. Η Τουρκία ήταν πλέον νικητής και όχι ηττημένος, ενώ χιλιάδες Έλληνες της Μικράς Ασίας είχαν ήδη αποχωρήσει ακολουθώντας τον ελληνικό στρατό στην υποχώρησή του, σε μια πορεία μη αναστρέψιμη. Δεδομένων των συνθηκών και η εκδίωξη των εναπομείναντων ελληνικών πληθυσμών ήταν απλά ζήτημα χρόνου. Έτσι, και για την ελληνική πλευρά η υπογραφή μιας συμφωνίας ανταλλαγής πληθυσμών με την Τουρκία προέβαλε ως αναγκαία, προκειμένου η χώρα να απαιτήσει τη μετανάστευση των τουρκο-μουσουλμανικών πληθυσμών που κατοικούσαν στα εδάφη της αφενός και αφετέρου να οργανώσει κάπως καλύτερα τη μετανάστευση των Ελλήνων ανταλλαξίμων.  Η αποδοχή  αυτής  της  λύσης συνδέεται,  μάλιστα,  στο παράθεμα  Γ  με  τον  ορθολογισμό και το ρεαλισμό της βενιζελικής πολιτικής και του Ελ.Βενιζέλου προσωπικά. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι, προκειμένου να επιλυθούν οριστικά οι διαφορές Ελλάδας – Τουρκίας, ο Βενιζέλος είχε συναινέσει στην ανταλλαγή πληθυσμών ήδη από τον πρώτο Διωγμό του 1914, λύση που τότε δεν είχε υλοποιηθεί λόγω του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Βενιζέλος ανέλαβε μετά την καταστροφή του 1922 να προχωρήσει στην υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών  παρά  τις  βέβαιες  αντιδράσεις  των  προσφύγων  και  την  πιθανή  «στοχοποίησή»  του.  Αυτά  τα χαρακτηριστικά –ορθολογισμός και ρεαλισμός- αποτέλεσαν τη βάση της επίπονης διαδικασίας αποκατάστασης των προσφύγων κατά τα επόμενα χρόνια.

ΘΕΜΑ Δ1

Σοβαρή εσωτερική κρίση στο πλαίσιο της Κρητικής Πολιτείας δημιούργησε η διάσταση απόψεων μεταξύ του Βενιζέλου

σημαντικό... αξιωματικούς». Με βάση το παραπάνω σκεπτικό ο Βενιζέλος πρότεινε ως πρώτη κατάκτηση την οργάνωση της πολιτοφυλακής από Έλληνες αξιωματικούς και την παράλληλη αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων από το νησί.

Οι κινήσεις αυτές  του Βενιζέλου δεν έβρισκαν σύμφωνο τον Πρίγκιπα Γεώργιο ο οποίος θεωρούσε ότι η βασιλική δυναστεία ήταν πλέον αρμόδια για να διαχειριστεί διπλωματικά το κρητικό ζήτημα. Υποκινούμενος από το βασιλικό περιβάλλον των Αθηνών και την ελληνική κυβέρνηση προσπαθούσε να αποσπάσει την ευρωπαϊκή συγκατάθεση για το θέμα της ένωσης απορρίπτοντας τη συμβιβαστική διαδικασία. Στόχευε περισσότερο στο να εκβιάσει την συγκατάνευση των ευρωπαϊκών δυνάμεων προβάλλοντας ως επιχείρημα τις πιεστικές συνθήκες που επικρατούσαν στο νησί. Έτσι, ο Γεώργιος  ανέλαβε  μόνος  την  άσκηση  της  εξωτερικής  πολιτικής  χωρίς  να  λαμβάνει  υπόψη  του  τις  συμβουλές  των υπουργών της κρητικής βουλής σχετικά με τις κινήσεις των διαπραγματεύσεων. Ξεκίνησε σειρά προσωπικών συζητήσεων με τον τσάρο της Ρωσίας και διαπραγματεύσεις με τους υπουργούς Εξωτερικών και Προστάτιδων Δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Ρωσία).

Οι κινήσεις αυτές του Γεωργίου δεν ικανοποίησαν τον Βενιζέλο που τις θεώρησε πρόωρες καθώς εκτιμούσε ότι η κρητική κυβέρνηση ήταν ασταθής και το σύνταγμα άφηνε ανακρίβειες στον καθορισμό των αρμοδιοτήτων. Η θέση του Βενιζέλου στράφηκε προς τη δημιουργία ανεξάρτητου πριγκιπάτου ως μεταβατικό και τελευταίο στάδιο πριν από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Έτσι, ο Βενιζέλος εκτιμά ως ασφαλέστερη μεθόδευση για την οριστική επίλυση του κρητικού ζητήματος την πλήρη αυτονομία, χωρίς ξένες επεμβάσεις και με κυβερνήτη διορισμένο από την ελληνική κυβέρνηση. Ο Γεώργιος, αντίθετα, αγνόησε τη σημασία της πολιτικής κινητοποίησης του κρητικού λαού και στήριξε τις ελπίδες του στη βοήθεια των Μεγάλων Δυνάμεων, παραγκωνίζοντας την προσφορά των τοπικών πολιτικών παραγόντων βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 208 «οι τοπικοί παράγοντες... ψυχολογία των Κρητών». Η στάση του Γεωργίου στήριζε τη δεσποτική διακυβέρνηση, την ξένη κηδεμονία και προκάλεσε προσωπική αντιπαράθεση με το Βενιζέλο (βλ. σχολ. εγχειρ. Σελ. 209) «Η διάσταση των απόψεων... βαρύ κλίμα διχασμού».