Τα «κλειδιά» του άριστα στην Έκθεση

Το υψηλότερο εμπόδιο που καλούνται να ξεπεράσουν οι υποψήφιοι και των τριών κατευθύνσεων στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας είναι η παραγωγή κειμένου-έκθεσης που από φέτος θα βαθμολογείται με 40 (από 50 που ίσχυε) μονάδες στο σύνολο των 100. Ας σημειωθεί ότι στο συγκεκριμένο μάθημα οι αριστούχοι αποτελούν είδος υπό εξαφάνιση, ενώ περίπου το 1/3 των υποψηφίων βρίσκεται στο υπόγειο της βαθμολογίας (0-9,9).
Η τρίτη ερώτηση, λοιπόν, για την παραγωγή κειμένου, ζητεί την ανάπτυξη των απόψεων των μαθητών με στόχο «να ασκηθούν στο να επιλέγουν και να χρησιμοποιούν με επιτυχία το ανάλογο επίπεδο λόγου σε κάθε περίσταση επικοινωνίας». Ορίζεται το είδος του κειμένου, ο δέκτης του, ο σκοπός του και έτσι οι μαθητές αντιλαμβάνονται το επίπεδο του ύφους που θα χρησιμοποιήσουν.

Πώς βαθμολογείται
Ένα «καλό» κείμενο βαθμολογείται από:
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ (0-20). Επαρκής ανάπτυξη, ενότητα, τεκμηρίωση με πειστικά επιχειρήματα, πρωτοτυπία ιδεών.
ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ-ΕΚΦΡΑΣΗ (0-20). α). Διάρθρωση των σκέψεων-αρχιτεκτονική του κειμένου (λογική αλληλουχία, συνοχή, πειστική κατάταξη επιχειρημάτων, αποτελεσματική διάκριση παραγράφων, προοδευτική αποκάλυψη της προσωπικής θέσης, πρωτοτυπία). β). Χρήση της γλώσσας (σαφήνεια, ακρίβεια, λεκτικός-εκφραστικός πλούτος, τήρηση γραμματικο-συντακτικών κανόνων, σωστή χρήση σημείων στίξης, μορφή) γ). Καταλληλότητα ύφους αποτελεσματικότητα του κειμένου (επιλογή της κατάλληλης «γλώσσας» ανάλογα με την περίσταση και το είδος του κειμένου).
Είδη θεμάτων
Οι βασικότερες συνθήκες επικοινωνίας στις οποίες καλούνται να προσαρμόσουν την έκθεσή τους οι μαθητές είναι:
ΟΜΙΛΙΑ: (Παρουσίαση ενός θέματος στην τάξη, σε σχολική εκδήλωση, σε εκδηλώσεις φορέων, στη Βουλή των Εφήβων κ.ά.)
ΣΥΖΗΤΗΣΗ: (Με οικεία πρόσωπα του στενού και ευρύτερου περιβάλλοντος, συμμετοχή σε εκπομπές.)
ΕΠΙΣΤΟΛΗ: (Σε διάφορα «επίσημα» πρόσωπα και δημόσιους φορείς για τη λύση ενός προβλήματος.)
ΑΡΘΡΟ-ΔΟΚΙΜΙΟ ΠΕΙΘΟΥΣ: (Σε σχολική εφημερίδα, στον Τύπο, σε σχολική ή κοινωνική εκδήλωση.)

Πρακτικές οδηγίες
1. Η προσφώνηση στον πρόλογο διαμορφώνεται ανάλογα με το είδος του επικοινωνιακού λόγου και τον δέκτη. Στην Ομιλία: Αγαπητοί συμμαθητές/καθηγητές, Κυρίες και κύριοι κ.λ.π.
Στην Επιστολή: Αξιότιμε κύριε, Κύριε υπουργέ/πρόεδρε. Στη Συζήτηση ή στο Άρθρο/Δοκίμιο Πειθούς: Δεν χρειάζεται προσφώνηση. Χρησιμοποιούμε β ενικό ή πληθυντικό πρόσωπο ή και α πληθυντικό ανάλογα με την περίσταση.
2. Το κείμενο δεν πρέπει να έχει έντονο υποκειμενικό χαρακτήρα. Συνήθως ο πομπός εκπροσωπεί συμμαθητές, μέλη συλλόγου, κατοίκους μιας περιοχής, τους νέους κ.λ.π.
3. Η έμφαση δίδεται στην επιχειρηματολογία και τεκμηρίωση των απόψεων που διανθίζονται με εκφράσεις-δείκτες της συγκεκριμένης επικοινωνιακής ανάγκης. (Θα ήθελα να αναφερθώ, Επισημαίνω ότι, Θεωρώ χρέος μου να τονίσω, Στόχος μας να ευαισθητοποιήσουμε, Εύκολα θα μπορούσαμε να αντικρούσουμε τον ισχυρισμό, Ας θυμηθούμε, Σκεφτείτε, Αναλογιστείτε κ.λ.π.).
4. Η επιχειρηματολογία και η τεκμηρίωση ακολουθούν τις βασικές δομές του λόγου: Δομή κειμένου (πρόλογο/κύριο θέμα/επίλογος). Δομή παραγράφου (θεματική περίοδος/λεπτομέρειες/κατακλείδα (προαιρετικά). Φροντίζουμε για: Ενότητα-συνοχή-αλληλουχία.
5. Το ύφος επιβάλλεται να διαθέτει αμεσότητα, ζωντάνια, παραστατικότητα, χωρίς όμως πεζολογία και ιδιώματα του προφορικού λόγου (π.χ. νεολαιίστικη αργκό).
6. Η ομιλία έχει πιο επίσημο ύφος από τη συζήτηση, όπως και η επιστολή σε δημόσιο φορέα συγκριτικά με το άρθρο μιας σχολικής εφημερίδας.
7. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν σχήματα λόγου, που αποφεύγονται στην παραδοσιακή «έκθεση ιδεών» (μεταφορές, παρομοιώσεις, ρητορικές ερωτήσεις) χωρίς, πάντως, υπερβολές.
8. Με τα σχήματα αυτά αξιοποιείται η βιωματική χρήση της γλώσσας και γίνεται επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη: χιούμορ, ειρωνεία, κολακεία, αίσθημα ευθύνης, χρέους κ.λπ.
ΛΑΘΗ ΠΡΟΣ ΑΠΟΦΥΓΗ
Η αδυναμία κατανόησης των ζητουμένων, κυρίως, αλλά και του είδους του επιβαλλόμενου επικοινωνιακού λόγου οδηγούν σε σοβαρά λάθη, όπως:
1 Η προβολή μιας φανερά παράλογης ή ακαθόριστης θέσης.
2 Η έλλειψη προσπάθειας για λογική τεκμηρίωση μιας ορθής θέσης.
3 Η εκφραστική φτώχεια που συχνά συνοδεύεται από τη μονότονη επανάληψη λέξεων και εκφράσεων.
4 Η απεραντολογία με επαναλήψεις νοημάτων.
5 Η εκφραστική ανομοιομορφία, η φλυαρία, ο ρητορισμός, ο επιφανειακός εκφραστικός πλούτος.
6 Η μη ορθή χρήση των σημείων στίξης, οι συχνές διαγραφές λέξεων, οι μουντζούρες.
7 Η έλλειψη καθορισμένης πορείας και η άτακτη παράθεση των σκέψεων.
8 Η κυκλική πορεία στην ανάπτυξη που την επαναφέρει στο σημείο αφετηρίας με επαναλήψεις και «αναμασήματα».