Παιδεία με την Τέχνη

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

Ως τέχνη θα ορίζαμε την έκφραση συναισθημάτων και ιδεών με καλαίσθητο τρόπο. Το καλλιτέχνημα είναι σύνθετο δημιούργημα. Είναι, καταρχήν, σύνθεση ενός περιεχομένου με μια συγκεκριμένη μορφή. Ο αρμονικός συνδυασμός περιεχομένου και μορφής εξαρτάται από την πνευματικότητα, την ευαισθησία και την τεχνική επιδεξιότητα του καλλιτέχνη – δημιουργού. Ο δημιουργός ζει σε μια συγκεκριμένη ιστορική εποχή, σε ορισμένη κοινωνία και δέχεται από αυτήν επιδράσεις. Ασπάζεται ή αποδοκιμάζει ιδέες της, εγκρίνει ή απορρίπτει αξίες της, συμμερίζεται ή μένει απαθής σε προβλήματα και αγώνες των μελών της. Ζυμώνεται με αυτήν. Εμπνέεται από στοιχεία της ζωής σ’ αυτήν, διαμορφώνεται από την αισθητική της, αξιοποιεί τα μέσα που του προσφέρει και δημιουργεί με το δικό του προσωπικό τρόπο. Γι’ αυτό, όταν ερχόμαστε σε επαφή με ένα έργο τέχνης, δεν επικοινωνούμε απλώς με ένα χαρισματικό άνθρωπο που μας μεταδίδει την εμπειρία του, αλλά επικοινωνούμε με έναν άλλο κόσμο, αρκεί να είμαστε σε θέση να τον κατανοήσουμε.

Η επικοινωνία μας αυτή με τον κόσμο του καλλιτέχνη δεν περιορίζεται μόνο στην απόκτηση γνώσεων, όσο σημαντικές κι αν είναι. Είναι μια μέθεξη, μια μυσταγωγία για το φιλότεχνο. Η πνευματική εμπειρία που αποκομίζει τον κάνει να εξίσταται, να ξεφεύγει από τη δυσάρεστη πολλές φορές καθημερινή ζωή με τις έγνοιες και την πεζότητά της. Συναισθήματα έντονης συγκίνησης εξαγνίζουν και λυτρώνουν την ψυχή του από φοβίες και ενοχές. Η τέχνη, επειδή του προσφέρει τη δυνατότητα να δει τη ζωή από ένα διαφορετικό πρίσμα, τον προβληματίζει, τον βοηθά να αποκτήσει συνείδηση των αξιών της. Γι’ αυτό πολύ σωστά η τέχνη θεωρείται ως το κατεξοχήν ψυχαγωγικό μέσο.

Εξάλλου, η τέχνη διαμορφώνει και ηθικά τον άνθρωπο. Η πνευματική ζωή στο βάθος είναι ενιαία. Μπορεί να αποχωριστεί η ηθική από τη λογική, η ευαισθησία από την πνευματικότητα, η αλήθεια από την ελευθερία και τη δικαιοσύνη; Όλα αυτά μπορεί να πυκνώνονται σ’ ένα καλό έργο τέχνης. Κι αν σ’ αυτά προσθέσουμε τα εκφραστικά μέσα, την επιμελημένη μορφή με την αναλογία και τη συμμετρία, με την αρμονία και το ρυθμό, καταλαβαίνουμε γιατί στην αρχαία Αθήνα το κάλλος ήταν παιδευτικό ιδεώδες και πόσο αναγκαίο είναι το κάλλος αυτό στην εποχή μας με την ακαλαισθησία που παρατηρούμε γύρω μας.

Εξίσου σπουδαία είναι η απελευθερωτική δύναμη της τέχνης. Το καλλιτέχνημα είναι πάντα έργο ενός ελεύθερου ανθρώπου που με την οξυδέρκεια και την ευαισθησία του μπορεί να διακρίνει περιορισμούς και αδικίες. Έτσι, η καλλιτεχνική δημιουργία μετατρέπεται συχνά σε φωνή διαμαρτυρίας και αντίστασης που καλεί τους θεατές ή ακροατές της στη συνειδητοποίηση μιας ανάρμοστης κατάστασης και στην αναζήτηση της δικής τους ελευθερίας. «Η Ποίηση, στην πλατιά της έννοια, είναι ανατρεπτική, διαμορφωτική, αιτία βαθιών αλλαγών και αναστάσεων».

Μολονότι αυτές είναι οι σημαντικότερες λειτουργίες της τέχνης, δεν μπορούμε ωστόσο να παραβλέψουμε ειδικότερες και αξιόλογες λειτουργίες της. Καλλιεργεί τα αισθητικά κριτήρια, τη φαντασία και την παρατηρητικότητα του ανθρώπου, του διδάσκει την αξία και το σεβασμό της πολιτιστικής κληρονομιάς του, τον παρηγορεί, του τονώνει την πίστη, τα φιλειρηνικά του αισθήματα και του εμπνέει την αγάπη για τη φύση. Για όλους αυτούς τους λόγους «η αισθητική αγωγή δεν είναι πολυτέλεια είναι ανάγκη». […]

Για να πάρει η τέχνη τη θέση που της ταιριάζει στο σχολείο μας, χρειάζεται μια άλλη εκπαιδευτική αντίληψη και φιλοσοφία. Καλό είναι, βέβαια, να αναβαθμιστούν τα καλλιτεχνικά μαθήματα, να αυξηθούν οι ώρες διδασκαλίας τους και να εισαχθεί ως μάθημα η Ιστορία της Τέχνης. Καλή, επίσης, θα ήταν η προσέγγιση όλων των πεδίων του επιστητού και από την αισθητική τους πλευρά, γιατί όλα έχουν την ομορφιά τους. Εντούτοις, όσο θα παραμένει κυρίαρχη εκπαιδευτική επιλογή η μετάδοση τυποποιημένων γνώσεων, ο ανταγωνισμός, ο ωφελιμισμός, η επιτυχία στις εξετάσεις, τόσο η τέχνη θα βρίσκεται στο περιθώριο της σχολικής ζωής. Γιατί η τέχνη σημαίνει ελεύθερη έκφραση, δημιουργία, φαντασία, παιχνίδι, ελεύθερο χρόνο, αγάπη για τη ζωή και τις ομορφιές της.

Σπ. Κούτρας, Νεοελληνική Γλώσσα, τεύχος Β΄, εκδ. Σαββάλας

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Α. Να αποδοθεί η περίληψη του κειμένου με 100 λέξεις. Μονάδες 25

Β1. Να αναγνωριστούν οι τρόποι πειθούς (επικλήσεις) που χρησιμοποιούνται στην τέταρτη παράγραφο του κειμένου Μονάδες 10

Β2. Αφού διαβάσετε τη δεύτερη παράγραφο του κειμένου, να επισημάνετε τα δομικά της μέρη καθώς και τον τρόπο ανάπτυξής της. Μονάδες 5

Β3. i. επιμελημένη, ακαλαισθησία, απελευθερωτική, προσέγγιση: Να γραφούν τα αντώνυμα των λέξεων. Μονάδες 4

ii. απαθής, μέθεξη, εξαγνίζουν, ανατρεπτική, ωφελιμισμός: Να γραφούν τα συνώνυμα των λέξεων. Μονάδες 5

Β4. Η θεωρία η «τέχνη για την τέχνη» αντιτίθεται στην απελευθερωτική δύναμη της έννοιας. Να αναπτυχθεί η παραπάνω φράση σε ολοκληρωμένη παράγραφο με τη μέθοδο της σύγκρισης και της αντίθεσης. Μονάδες 11

Γ. Ο διευθυντής του Λυκείου σας ανακοίνωσε ότι υπάρχουν διαθέσιμα κονδύλια προκειμένου να αξιοποιηθούν σε διάφορες δραστηριότητες. Ζήτησε, λοιπόν, από εσάς να συγκροτήσετε ομάδες και να υποβάλλετε προτάσεις για την αξιοποίησή τους. Υποθέστε ότι είστε μέλος της ομάδας που υποστηρίζει τη διοργάνωση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Να συντάξετε ένα κείμενο και να το υποβάλλετε ως πρόταση, επιχειρώντας να αποδείξετε τη σημασία τέτοιου είδους δραστηριοτήτων για την αποκάλυψη της αξίας της τέχνης και παράλληλα να προτείνετε συγκεκριμένους τρόπους αξιοποίησης των χρημάτων, ώστε να συνδεθεί η Παιδεία με την Τέχνη. (500-600 λέξεις) Μονάδες 40

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. Το κείμενο εξετάζει το ρόλο της τέχνης, καθώς και τη θέση που θα πρέπει να λάβει στο ελληνικό σχολείο. Αρχικά, παραθέτει τον ορισμό της έννοιας και επισημαίνει την επίδραση που ασκεί στον καλλιτέχνη η εποχή και η κοινωνία στην οποία ζει. Στη συνέχεια, αναλύει τον ψυχαγωγικό και ηθικοπλαστικό ρόλο της τέχνης, ενώ ταυτόχρονα καταγράφει τη δυνατότητα της καλλιτεχνικής δημιουργίας να στιγματίζει την κοινωνική αδικία και να αφυπνίζει την κοινή γνώμη. Τέλος, αφού καταγράψει και τις υπόλοιπες λειτουργίες της τέχνης, παρουσιάζει τις αλλαγές που πρέπει να υλοποιηθούν, ώστε να αναβαθμιστεί η θέση της στη σχολική ζωή.

Β1. Στην τέταρτη παράγραφο του κειμένου χρησιμοποιούνται οι ακόλουθοι τρόποι πειθούς:

Επίκληση στη λογική → Επιχείρημα: «Εξίσου σπουδαία... δικής τους ελευθερίας»

Επίκληση στην αυθεντία → Ρήση: «Η ποίηση...και αναστάσεων»

Β2. √ Δομικά μέρη της 2^ης παραγράφου: Λεπτομέρειες / Σχόλια: «Η επικοινωνία μας … των αξιών της».

Θεματική περίοδος: «Γι’ αυτό … ψυχαγωγικό μέσο».

√ Η δεύτερη παράγραφος του κειμένου αναπτύσσεται με τη μέθοδο της αιτιολόγησης. Ο κειμενογράφος εκθέτει επαγωγικά τις ιδέες του, για να αιτιολογήσει τη βασική του θέση που διατυπώνει στο τέλος της παραγράφου, ότι δηλαδή η τέχνη αποτελεί «το κατεξοχήν ψυχαγωγικό μέσο».

i. επιμελημένη  αφρόντιστη – ατημέλητη ακαλαισθησία  καλαισθησία

απελευθερωτική  δεσμευτική προσέγγιση  απομάκρυνση

ii. απαθής = αδιάφορος

μέθεξη = συμμετοχή

εξαγνίζουν = εξιλεώνουν

ανατρεπτική = καταλυτική

ωφελιμισμός = χρησιμοθηρία

Β4. Η θεωρία «η τέχνη για την τέχνη» αντιτίθεται στην απελευθερωτική δύναμη της έννοιας. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή η τέχνη έχει αυθύπαρκτη αξία. Ο καλλιτέχνης – δημιουργός, αποκομμένος από την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα της εποχής του, οφείλει να παράγει το έργο του με σκοπό να προσεγγίσει το καλλιτεχνικό ιδεώδες, προκαλώντας αισθητική συγκίνηση και να υπηρετήσει αποκλειστικά προσωπικές σκοπιμότητες, εκφράζοντας ατομικούς προβληματισμούς υπαρξιακού και συναισθηματικού χαρακτήρα. Όμως, η συγκεκριμένη άποψη έρχεται σε αντίθεση με τον απελευθερωτικό ρόλο της τέχνης. Ο καλλιτέχνης ζει σε μια συγκεκριμένη κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα από την οποία επηρεάζεται και εμπνέεται και την οποία αναπόφευκτα καταγράφει στο έργο του. Το καλλιτεχνικό δημιούργημα λοιπόν, μετατρέπεται σε έκφραση κοινωνικού προβληματισμού και πολιτικής διαμαρτυρίας που αφυπνίζει την κοινή γνώμη και την ευαισθητοποιεί. Άρα στόχος της τέχνης είναι να λειτουργεί ως φωνή αντίστασης και διαμαρτυρίας και να ωθεί τον άνθρωπο σε ενεργή συμμετοχή στα κοινωνικοπολιτικά δρώμενα και όχι να απομονώνεται και αναλώνεται σε αυτάρεσκα αισθητικά σχήματα.

Γ. Αξιότιμε κύριε Διευθυντή,

Χρέος του σχολείου είναι η διαμόρφωση ανθρώπων πολύπλευρα καλλιεργημένων γνωστικά, ψυχικά, ηθικά για την αντιμετώπιση των σύγχρονων προκλήσεων και απαιτήσεων, κάτι που εξασφαλίζεται μόνο εφόσον το σχολείο απαλλαγεί από το γνωσιοθηρικό του χαρακτήρα. Ο εξοστρακισμός της τέχνης από το σχολικό περιβάλλον – γεγονός αναμφισβήτητο αν ανατρέξει κανείς στα εκπαιδευτικά προγράμματα – απομακρύνει εντελώς την εκπαιδευτική διαδικασία από την παραπάνω αποστολή, με επιπτώσεις τραγικές για τη φυσιογνωμία των ατόμων και των κοινωνιών που στερούνται την αισθητική αγωγή.

Τα διαθέσιμα κονδύλια, επομένως, είναι μια ευκαιρία για την οργάνωση μια σειράς καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, μέσα από τις οποίες προσδοκείται να αποκαλυφθεί στους μαθητές η αξία και ο ρόλος της τέχνης στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου:

• η ανάπτυξη της φαντασίας, της ελεύθερης έκφρασης, της δημιουργικότητας, της πρωτοβουλίας,

• η ανάδειξη των ιδιαίτερων κλίσεων και ικανοτήτων των μαθητών, ως ατόμων μοναδικών και ανεπανάληπτων,

• η εξοικείωση με άλλες μορφές επικοινωνίας και έκφρασης (χορός, μουσική κ.ά.),

• η όξυνση της κριτικής σκέψης, ο προβληματισμός, η ευαισθητοποίηση και ο στοχασμός σε ζητήματα που αφορούν τον Άνθρωπο, τη Ζωή και τη Φύση αλλά και η εμπέδωση ηθικών αξιών, στοιχεία που λειτουργούν ως αντιστάθμισμα στο πνευματικό – εξαιτίας της εξειδίκευσης – έλλειμμα της εποχής μας αλλά και στον αμοραλισμό που ακολουθεί την απουσία ενός ουσιαστικού ανθρωπισμού,

• η εξοικείωση με τον έντεχνο λόγο, η αναβάθμιση της γλωσσικής έκφρασης,

• η εκδήλωση συναισθημάτων συγκίνησης, ενθουσιασμού, αγάπης, τρυφερότητας η ψυχική ευφορία και γαλήνη,

• η ανάπτυξη της συνεργασίας και της επικοινωνίας,

• η δημιουργική ενασχόληση στον ελεύθερο χρόνο, με μια γνήσια ψυχαγωγία, που βοηθάει να αποφορτιστεί το άτομο από το καθημερινό άγχος και την πνιγηρή μοναξιά,

• η εξοικείωση με τις αισθητικές αξίες (π.χ. ομορφιά, αρμονία), τις οποίες θα αναζητήσει και θα εφαρμόσει ο μαθητής στη σχολική αλλά και την εξωσχολική ζωή του,

• η σύνδεση με το παρελθόν και η εξοικείωση με την παράδοση, εθνική και διακρατική, καθώς η τέχνη αναδεικνύει την ιδιαίτερη πολιτιστική φυσιογνωμία κάθε λαού και συνάμα αποτελεί μέσο διαπολιτιστικής επικοινωνίας και φιλίας των λαών, στα πλαίσια της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης,

• η αναζήτηση προτύπων ζωής συλλογικής, δημοκρατικής, ελεύθερης, αυθεντικής, αγωνιστικής.

Όλα τα παραπάνω είναι απαραίτητα αν σκεφτεί κανείς τις εκφυλιστικές συνθήκες της ατομικής αλλά και της κοινωνικής ζωής (π.χ. τις ανταγωνιστικές σχέσεις, τη μοναχικότητα, την ιδιοτέλεια, τον καταναλωτισμό, την αδιαφορία και την παθητικότητα, το ατομικισμό, τη μουντή και ακαλαίσθητη διαμόρφωση των αστικών οικισμών, τον καταιγισμό, άχρηστων συχνά, πληροφοριών, το κυνήγι του κέρδους, την έξαρση ξενοφοβικών αισθημάτων, τη διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας κ.ά.) καθώς και την αποξένωση της κοινωνίας μας από τη γνήσια τέχνη, όπου έχουν διεισδύσει τα οικονομικά συμφέροντα και η βιομηχανία της «λαϊκίστικης υποκουλτούρας», προωθώντας το εύπεπτο, το κακόγουστο, το εμπορικό. Κατ’ επέκταση, όσον αφορά στην αξιοποίηση των κονδυλίων προτείνουμε τους εξής τρόπους για να συνδεθεί η Τέχνη με την Παιδεία:

• την εξασφάλιση υποδομής (χώροι – μέσα) για εικαστικές τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική κ.ά.) – διοργάνωση διαγωνισμών και εκθέσεων,

• την αναβάθμιση της μουσικής αγωγής με τη διοργάνωση μουσικοχορευτικών εκδηλώσεων και αγώνων,

• τη δημιουργία θεατρικής ομάδας ή ομάδας κουκλοθέατρου – την παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων,

• την πρόσκληση και φιλοξενία ποιητών και πεζογράφων, Ελλήνων και ξένων – τη διοργάνωση λογοτεχνικών διαγωνισμών,

• την προβολή κινηματογραφικών ταινιών (αφιερώματα σε σκηνοθέτες, ηθοποιούς, ιστορικές περιόδους κ.ά),

• την επίσκεψη σε μουσεία, αρχαιολογικά, ιστορικά, λαϊκής αλλά και σύγχρονης τέχνης,

• την επίσκεψη σε πινακοθήκες και αίθουσες τέχνης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό,

• την ακρόαση μουσικών εκδηλώσεων σε κατάλληλα διαμορφωμένους χώρους (Μέγαρο μουσικής, Ηρώδειο, Λυκαβηττός κ.ά).

Ελπίζουμε και ευχόμαστε να ενστερνιστείτε τις παραπάνω σκέψεις και προτάσεις μας, μια που η αισθητική αγωγή δεν αποτελεί πια πολυτέλεια αλλά ανάγκη. Έτσι θα μπορέσει η Τέχνη να πάρει τη θέση που της ταιριάζει στο σύγχρονο κόσμο μας, αρχής γενομένης από το σχολείο, το εκκολαπτήριο των νέων ψυχών!

Με εκτίμηση