Ο μύθος του Νάρκισσου από παλιά μέχρι σήμερα: Γιατί γοητεύει αντί να απωθεί;

Ο μύθος του Νάρκισσου

1.Η μεγάλη απήχηση και επίδραση του μύθου: O μύθος του Νάρκισσου ενδεχομένως είναι ο αρχαιοελληνικός μύθος, που επέδρασε, πιο εκτεταμένα και πολύπλευρα από όλους, στον πολιτισμό του Δυτικού κόσμου. Σε παγκόσμια κλίμακα η πιο συνηθισμένη και επικρατούσα από τις πολλές παραλλαγές και εκδοχές του είναι αυτή των «Μεταμορφώσεων» του Οβιδίου.

Η προσωπικότητα του Νάρκισσου και τo μοτίβο του μύθου αποτελούν αρχέτυπα, καθολικά αναγνωρισμένα, που λογίζονται αποκτήματα της κοινής παγκόσμιας κληρονομιάς.

α) Η επίδραση στον ακαδημαικό κόσμο: Ο μύθος του Νάρκισσου έχει εμπνεύσει ζωγράφους και εν γένει εικαστικούς καλλιτέχνες, ποιητές και λογοτέχνες, συγγραφείς και δοκιμιογράφους. Μάλιστα κατά μια αρκετά προβεβλημένη άποψη, αυτήν του σημαντικού αναγεννησιακού θεωρητικού Λ.Αλμπέρτι (1436) στον συγκεκριμένο μύθο οφείλεται η ανακάλυψη (ή η εφεύρεση αν θέλετε) της ίδιας της ζωγραφικής.

Οι επιδόσεις όμως του μύθου δεν περιορίζονται μόνο στο πεδίο των τεχνών.  Ο μύθος έχει, ακόμη, αποτελέσει αγαπημένο αντικείμενο φιλοσοφικών και ευρύτερων ανθρωπιστικών σπουδών. Έχει απασχολήσει καθοριστικά επιστήμες όπως την ψυχιατρική και ψυχολογία, έχοντας χρησιμεύσει σε ανάπτυξη ψυχαναλυτικών κλπ ψυχοθεραπευτικών μεθόδων.

Επίσης η αξιόλογη επίδραση του σε ευρύτερους σημαντικούς κοινωνικούς τομείς, όπως η εκπαίδευση και η επικοινωνία, έχει καταστεί αντικείμενο ενδελεχούς διερεύνησης και μελέτης.

β) Η επίδραση στο ευρύ κοινό: Εκτός όμως από τον χώρο της «ακαδημίας» (τέχνης, επιστήμης, έρευνας-μελέτης κλπ) υπάρχει και το ευρύτερο κοινό, τα λεγόμενα «ακροατήρια». Πρόκειται για τους πολίτες κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) νέους, που διαβάζουν, ακούν, βλέπουν, γνωρίζουν και μαθαίνουν.

Η απήχηση του μύθου και στο πεδίο αυτό είναι μεγάλη. Το γεγονός, όμως, αυτό, αν το καλοεξετάσει κανείς, μπορεί να φανεί κάπως περίεργο.

Φαίνεται ότι ο μύθος έχει, διαχρονικά, γοητεύσει αμέτρητους ανθρώπους, μολονότι το περιεχόμενο του βρίθει αρνητικών χαρακτηριστικών και διαφημίζει μόνο προβληματικές και αδιέξοδες καταστάσεις, που κανονικά θα έπρεπε να αποτελούν παραδείγματα προς αποφυγή. Μάλιστα η δημοτικότητα του μύθου γνωρίζει ακόμη μεγαλύτερη άνθηση στην σύγχρονη εποχή.

Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως, κατά ένα παράξενο και αντιφατικό τρόπο, ο μύθος μοιάζει να οφείλει ένα μεγάλο μέρος από την επιτυχία του στην… αποτυχία του (!).  Ο μύθος δεν είναι δημοφιλής επειδή επιτυγχάνει την πανηγυρική δικαίωση των μηνυμάτων του στο κοινό και την υιοθέτηση τους από αυτό. Μάλλον το αντίθετο. Ο μύθος γίνεται δημοφιλής την ίδια ώρα που αποτυγχάνει στην αποστολή του, που δεν μπορεί να «περάσει» το κεντρικό του δίδαγμα του στα ακροατήρια. Με άλλα λόγια ο μύθος, αντί να οδηγήσει στην απόρριψη του ναρκισσισμού, αντίθετα, συντελεί, μέσω της γοητείας που ασκεί και της αποδοχής που τυγχάνει, στην διάδοση και εδραίωση του ναρκισσισμού.

Ας δούμε, από πιο κοντά, μερικά από τα σημεία που αφορούν τον συγκεκριμένο μύθο τα οποία κανονικά όχι μόνο δεν θα έπρεπε να συγκινούν, αλλά, αντίθετα, μάλλον να απωθούν:

2. Μια σύντομη και απλουστευμένη κριτική αποτίμηση του μύθου:  Καταρχάς το πρώτο που μπορούμε να παρατηρήσουμε είναι πως ο μύθος, αυτός καθαυτός, ως ιστορία και υπόθεση, δεν θα έπρεπε κανονικά να προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού στερείται των συνηθισμένων δελεαστικών και συναρπαστικών για το κάθε λογής «ακροατήριο» στοιχείων. Από τον μύθο απουσιάζουν εναλλαγή, πλοκή, δράση και ηρωισμός. Επί πλέον δεν υπάρχουν πολλά πρόσωπα, που να εμπλέκονται, ιδίως σε πρωταγωνιστικούς ρόλους, αλλά ούτε μια ποικιλία ουσιαστικών διαπροσωπικών σχέσεων, που να αναπτύσσονται κατά την διάρκεια του μύθου. Τέλος ο διδακτισμός  του είναι αρκετά προφανής, μονοσήμαντος και εύπεπτος.

Επίσης ο μύθος κουβαλά ένα είδος αρνητικού βάρους επειδή, κατά την διαχρονική διαδρομή και εξάπλωση του, ο ρόλος και η σημασία της Ηχούς έχουν περιοριστεί και υποτιμηθεί σημαντικά, κατά ένα άνισο τρόπο. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα να θεωρηθεί πως κάτω από τον μύθο κρύβεται μια αδικαιολόγητη δυσμενής διάκριση σε βάρος του γυναικείου φύλου.

Πράγματι ο μύθος κατέληξε γρήγορα να έχει ως μόνο πρωταγωνιστή τον Νάρκισσο. Το αρχικό όνομα του μύθου «Ηχώ και Νάρκισσος» ή «Νάρκισσος και Ηχώ» έγινε πολύ γρήγορα σκέτο «Νάρκισσος».  Ελάχιστοι ασχολούνται σήμερα σε βάθος, ακόμη και σε διδακτικό, μελετητικό ή ερευνητικό επίπεδο, με την Ηχώ. Βάσιμα λοιπόν επικρατεί η εντύπωση πως πρόκειται για ένα αντρικό αφήγημα, παρά το γεγονός ότι μερικά από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του μύθου εύλογα θα μπορούσαν να θεωρηθούν πιο συμβατά με την γυναικεία φύση.

Εξάλλου ο μύθος, κατά την διαχρονική μεταφορά και αναπαραγωγή του, βαρύνεται με την κατηγορία ότι χρησιμοποιήθηκε και προβλήθηκε, κατά τρόπο αδόκιμο και αυθαίρετο, από τους οπαδούς της υπεροχής της εικόνας στην γνωστή αντιπαράθεση τους με τους υπερασπιστές της αξίας του λόγου.

Ερχόμαστε τώρα στην ουσία του μύθου. Τι ήταν-είναι ο Νάρκισσος ;

Τίποτε άλλο παρά ένα πρόσωπο, με σοβαρή συναισθηματική αναπηρία. Ενώ επιδιώκει να προσελκύει τον έρωτα, την επιθυμία, τον θαυμασμό και το ενδιαφέρον των άλλων δεν μπορεί να ανταποδώσει, ούτε να ανταποκριθεί στοιχειωδώς στα αισθήματα αυτά. Η συναισθηματική ψυχρότητα και έλλειψη ενσυναίσθησης, που τον  χαρακτηρίζουν, τον κάνουν να αδιαφορεί εντελώς για τους άλλους και συχνά να τους εκμεταλλεύεται.

Η μόνη πραγματική συγκίνηση που –επιτέλους για πρώτη φορά- του προκαλεί ο έρωτας προς τον εαυτό του, ή μάλλον την εικόνα του, δεν θα σταθεί ικανή τελικά να δώσει το ουσιαστικό νόημα στην άδεια ζωή του, αφού ο έρωτας αυτός  ήταν εξαρχής ατελέσφορος και καταδικασμένος, γεγονός που, με αποκλειστικά δική του υπαιτιότητα, άργησε πολύ να αντιληφθεί.

Ο ίδιος θα βιώσει το άγχος και την απογοήτευση  της αποτυχίας και της διάψευσης, που συνοδεύονται από το αίσθημα του ανεκπλήρωτου και ανικανοποίητου. Ο Νάρκισσος θα οδηγηθεί πρώτα στην παρακμή (απογοήτευση, παθητικότητα, παραίτηση) και τελικά στον θάνατο, μέσα από μια αυτοκαταστροφική διαδρομή κατάθλιψης, μοναχικότητας και αποξένωσης. Μάταια θα προσκαλεί και περιμένει την αντανάκλαση του να βγει έξω από το νερό και να ενωθεί μαζί του σε μια ένωση σώματος, πνεύματος και ψυχής, με σκοπό την ολοκλήρωση της προσωπικότητας του.

Το τέλος θα αποτελέσει τελικά για τον Νάρκισσο μια λύτρωση από μια βασανιστική ουτοπία. Μια ανακούφιση και προσμονή, όπως αυτή που κρύβουν οι στίχοι του ποιητή «Χαίρε Νάρκισσε…Ιδού το λυκόφως, καιρός να πεθάνεις!» (Π. Βαλερύ: «Μιλάει ο Νάρκισσος»).

Η επικέντρωση του Νάρκισσου αποκλειστικά και μόνο στην εικόνα, που αντανακλάται στο νερό της λίμνης-πηγής, και σε τίποτε άλλο πέρα από αυτή, συνιστά ένα είδος τύφλωσης, όπως έχει παρατηρήσει ο Ντεριντά.

Στα κρίσιμα πεδία της αυτογνωσίας και ετερογνωσίας οι επιδόσεις του Νάρκισσου είναι πολύ χαμηλές. Από την μια το ενδιαφέρον του να πλησιάσει τους άλλους είναι ανύπαρκτο και από την άλλη η δική του αυτοεκτίμηση πάσχει εξαρχής από μια παραμορφωμένη και στρεβλή οπτική. Έτσι κάθε βήμα διόρθωσης της εξελικτικής του πορείας προς την αυτογνωσία συνεπάγεται και ένα βήμα προσέγγισης του θανάτου του.

Το βασικό σημείο του μύθου, που αποδεικνύει το πολύ φτωχό επίπεδο αυτογνωσίας του είναι το γεγονός ότι Νάρκισσος ακόμη και λίγο πριν από το τέλος του, δεν έχει αντιληφθεί την φανερή αλήθεια. Πλανάται, μη μπορώντας να καταλάβει πως αυτό που αντανακλάται στο νερό, αυτό που ο ίδιος ερωτεύεται δεν είναι παρά μόνο η εικόνα του εαυτού του, το είδωλο του. Νομίζει πως είναι κάποιο άλλο πρόσωπο (μάλιστα κατά μια «ανδροπρεπή» εκδοχή του μύθου νομίζει ότι πρόκειται για γυναίκα). Με άλλα λόγια δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του και έτσι γίνεται δεσμώτης της εικόνας του, την οποία όμως, την ίδια ώρα, δεν κατανοεί.

Η αργή, ελλιπής και ιδιόρρυθμη πορεία του Νάρκισσου στην αυτογνωσία στρέφεται γύρω από τον ίδιο, κατά ένα αυτό-αναφορικό τρόπο, που όμως δεν είναι τυπικά εγωιστικός, αφού ο Νάρκισσος δεν προσδένεται στον πραγματικό εαυτό του, αλλά αντίθετα αποσυνδέεται από αυτόν. Και αυτό γίνεται μέσα από μια διαδικασία υπερβολικής εμμονής και προσήλωσης του στην εικονιστική αναπαράσταση του εαυτού του.

Ο Νάρκισσος είναι καταστροφικός για τον εαυτό του και άχρηστος για την κοινωνία. Σπάνια θα βρει κανείς σε αφηγήματα παντός είδους ένα τόσο αρνητικό πρωταγωνιστικό «ήρωα», χωρίς κανένα άξιο λόγου προτέρημα χαρακτήρα. Ένα ήρωα ανίκανο να προσφέρει το παραμικρό, να συμμετάσχει οπουδήποτε, ανίκανο όχι μόνο να ενεργήσει, αλλά ούτε καν να καταλάβει.

3.Οι λόγοι της απήχησης και επίδρασης του μύθου μέχρι σήμερα:  Γιατί λοιπόν ένας τέτοιος μύθος, με ένα τέτοιον αρνητικό πρωταγωνιστή, είναι τόσο σαγηνευτικός και δημοφιλής μέχρι σήμερα στο ευρύ κοινό, σε διεθνές επίπεδο, και μάλιστα με αυξητικές τάσεις τα τελευταία χρόνια ;

Σε κάποιο ποσοστό αυτό οφείλεται στις προαναφερθείσες επιδόσεις του στον ακαδημαικό χώρο, που ωθούν ορισμένους να προσεγγίσουν περισσότερο τον μύθο.

Το επιχείρημα αυτό χρησιμοποιείται όχι μόνο ειλικρινώς, από όσους πράγματι το πιστεύουν και το υποστηρίζουν. Χρησιμοποιείται επίσης και υποκριτικά, ως άλλοθι ή πρόσχημα, και από όσους θέλουν να αποκρύψουν τους λόγους πολιτικής υστεροβουλίας, για τους οποίους, όπως θα πούμε παρακάτω, επιδιώκουν τον σχηματισμό κοινωνιών νάρκισσων.

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το επιχείρημα αυτό αντιπροσωπεύει ένα σαφώς μειοψηφικό ποσοστό. Μη ξεχνάμε πως εδώ μιλάμε για ένα μύθο, που το όνομα του βρίσκεται καθημερινά στο στόμα εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.

Κατά την άποψη μας υπάρχουν δύο βασικοί παράγοντες-λόγοι για την απήχηση του μύθου: ένας κλασσικά διαχρονικός, με πιο υπαρξιακό υπόβαθρο και ένας πιο πρόσφατα διαμορφωμένος, με υπόβαθρο σαφώς  πιο πολιτικοκοινωνικό :

α) Ο διαχρονικός ρόλος της ομορφιάς και της εμφάνισης:  Στον μύθο κεντρικό ρόλο έχουν η ομορφιά και η εξωτερική εμφάνιση, στοιχεία που ποτέ δεν είναι εύκολο να αγνοηθούν ή να παραμεληθούν από τους ανθρώπους. Στην επίγεια ζωή μας η όποια απόπειρα υποβάθμισης ή η απαξίωσης της ομορφιάς ανέκαθεν αποτέλεσε και αποτελεί μια δύσκολη και προβληματική διαδικασία.

Επί πλέον ομορφιά και εμφάνιση, με τον δικό τους τρόπο, διαδραματίζουν, έναν ιδιόμορφο ρόλο στην διαδικασία αυτογνωσίας, αλλά και προσέγγισης των άλλων. Όπως λέει και ο Άγγλος ρομαντικός ποιητής Κητς:  «Η ομορφιά είναι αλήθεια και η αλήθεια ομορφιά». Για ορισμένους η ομορφιά μπορεί να δώσει κάποιο νόημα στην ζωή, όχι μόνο όταν λειτουργεί ως επιβεβαίωση, αλλά ακόμη και όταν λειτουργεί ως διάψευση των ψευδαισθήσεων.

Ο μύθος αναγνωρίζει βέβαια την ματαιότητα της ομορφιάς. Αυτό προκύπτει και από την κατάληξη του, αφού την ομορφιά του ανθρώπινου προσώπου διαδέχεται η ομορφιά ενός άψυχου αντικειμένου, ενός λουλουδιού, στοιχείο που ερμηνεύεται ως υπογράμμιση του εφήμερου χαρακτήρα της (αφού ένα λουλούδι μαραίνεται γρήγορα).

Παρόλα αυτά, ανέκαθεν, ομορφιά και επιμελημένη εξωτερική εμφάνιση δεν έπαυσαν και δεν παύουν να συγκινούν, να γοητεύουν. Συνειδητά και ασυνείδητα αποτελούν ζητούμενο όχι μόνο από και για τους εαυτούς μας, αλλά και από και για τους άλλους. Οι άνθρωποι  δεν αρκούνται να επιδιώκουν να είναι οι ίδιοι όμορφοι ή περιποιημένοι. Θέλουν να βλέπουν και γύρω τους όμορφους και περιποιημένους. Θέλουν να μιλούν για τους όμορφους και περιποιημένους.

Ομορφιά και εμφάνιση λειτουργούν ως σημαντικά εισιτήρια, για να μην πούμε διαβατήρια, στην ανθρώπινη ζωή και κοινωνία. Είναι σε θέση, κατά προνομιακό τρόπο, να «ανοίγουν πόρτες», να παρέχουν δυνατότητες και ευκαιρίες, να διαμορφώνουν ή να επηρεάζουν συμπεριφορές και στάσεις και σχέσεις (κοινωνικές, ερωτικές, επαγγελματικές κλπ).

Όταν λοιπόν ομορφιά και εμφάνιση μπορούν να κάνουν τόσο σύνθετα και δύσκολα κατορθώματα είναι πολύ εύκολο γι αυτές να επιτύχουν κάτι απλούστερο: να κάνουν τους ανθρώπους να συμπαθήσουν τον μύθο του Νάρκισσου και να αισθανθούν άνετα  μαζί του.

β) Ο ρόλος της νεοφιλελεύθερης κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας: Οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις και καταστάσεις από την δεκαετία του 1980 και έπειτα σε παγκόσμιο επίπεδο είχαν ως αποτέλεσμα την μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση των- άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο φανερών- ναρκισσιστικών χαρακτήρων και προσωπικοτήτων. Εδώ και αρκετό καιρό ζούμε πια στην εποχή της εικόνας. Του «φαίνεσθαι» και όχι του «είναι».

Η ακόμη μεγαλύτερη διάδοση και άνθηση του μύθου τα τελευταία χρόνια δεν είναι άσχετη με τα πολιτισμικά πρότυπα και τις τάσεις της κουλτούρας, που καλλιεργήθηκαν πρώτα στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες και έχουν σήμερα επεκταθεί σε όλη την υδρόγειο.

Πολλοί άνθρωποι πλέον, με ευχαρίστηση αντί για ανησυχία, αναγνωρίζουν ή διακρίνουν στους ίδιους τους εαυτούς τους κάποια χαρακτηριστικά ναρκισσιστικά στοιχεία.

Είναι λοιπόν φυσιολογικό ο μύθος να διδάσκεται, ερμηνεύεται αναπαράγεται, διαδίδεται ακόμη περισσότερο και γενικά να δημιουργεί αυξημένο ενδιαφέρον, αλλά και ταυτόχρονα να αντιμετωπίζεται με μεγαλύτερη συμπάθεια, κατανόηση ή επιείκεια. Ο μύθος στην σύγχρονη εποχή έχει γίνει περισσότερο  προσιτός, οικείος, αρεστός και ευχάριστος, οπωσδήποτε αποδεκτός και εν τέλει «φυσιολογικός». Ολοένα και περισσότερο ακούς σήμερα ένα νέο άνθρωπο να διακηρύσσει με ευκολία και χωρίς περίσκεψη « Έλα που είμαι και λίγο νάρκισσος. Τι να κάνω ;»  ή « Είμαι νάρκισσος όπως άλλωστε λίγο-πολύ είμαστε όλοι»  Το κακό βέβαια δεν είναι ότι το λέει αλλά ότι (τις περισσότερες τουλάχιστον φορές) όντως είναι.  

Το ναρκισσιστικό στοιχείο του μύθου δεν θεωρείται πλέον κάτι το κακό και καταδικαστέο, αλλά περίπου κάτι το εγγενώς ανθρώπινο, σχεδόν αναπόδραστο και ως εκ τούτου ελάχιστα προβληματικό.

Ο μύθος λοιπόν συμβαδίζει με την σύγχρονη κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα και την επικράτηση ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες της κενής ναρκισσιστικής καταναλωτικής κουλτούρας.

Το υπάρχον σύστημα λατρεύει τους νάρκισσους και αγωνίζεται για την αύξηση του αριθμού τους, επειδή γνωρίζει άριστα ότι αποτελούν υπάκουους και ακίνδυνους υπηρέτες του νεοφιλελεύθερου συστήματος. Οι νάρκισσοι δεν ξέρουν ποιοι είναι ή/και ποιοι πρέπει να είναι, οι ίδιοι. Δεν ενδιαφέρονται για τους συνανθρώπους τους, για αυτά που συμβαίνουν γύρω τους, δεν διακατέχονται από αισθήματα αλληλεγγύης και συμπόνιας.  Δεν πρόκειται ποτέ να ασχοληθούν με προβλήματα κρίσης ουμανιστικών, δημοκρατικών, πνευματικών και ηθικών αξιών. Το μόνο που τους νοιάζει είναι η εικόνα τους, είτε ζουν σε ένα πλούσιο αστικό περιβάλλον, είτε ζουν στον ασήμαντο μικρόκοσμο τους.

Σήμερα υπάρχουν πάμπολλα καταναλωτικά αγαθά, που λειτουργούν περίπου ως καθρέφτες του εαυτού μας. Ο τρόπος, οι αξίες και τα κίνητρα που χαρακτηρίζουν σήμερα την κυρίαρχη κουλτούρα έχουν συμβάλλει καθοριστικά στην δημιουργία μιας ναρκισσιστικής καθημερινότητας, που ευδοκιμεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό που συμβαίνει τις τελευταίες δεκαετίες είναι πως μέσα από την δύναμη της εικόνας επιχειρείται να υποχρεωθούν οι άνθρωποι να μετατραπούν σε νάρκισσους.

Τα σύγχρονα καταναλωτικά πρότυπα ακόμη και σε (δήθεν) ουδέτερους και (δήθεν) αποχρωματισμένους ιδεολογικά χώρους όπως η τεχνολογία  έχουν στηριχτεί σε εξατομικευμένες ναρκισσιστικές αντιλήψεις, συλλήψεις, κατασκευές και διαδικασίες. Την ίδια ώρα ο νεοφιλελευθερισμός σπεύδει να υπερασπιστεί την σημασία της τεχνολογίας προβάλλοντας υποκριτικά (δήθεν) αθώους και (δήθεν) αντικειμενικούς ισχυρισμούς περί αναπόφευκτης ανάγκης εκσυγχρονισμού.

Συγχρόνως, από την άλλη πλευρά, οι παραδοσιακές εσωτερικές ηθικές αξίες, αλλά και κοινωνικές αξίες και συλλογικότητες συνεχίζουν να υφίστανται σοβαρά πλήγματα και διαρκώς να υποχωρούν, διευκολύνοντας, έτσι, την προέλαση του ναρκισσισμού.

Όταν βλέπουμε τους συμπολίτες μας και ιδίως τους νέους να κοιτάζουν, με τις ώρες, απόλυτα απορροφημένοι, την οθόνη του υπερσύγχρονου και γεμάτου άπειρες όσο και τεράστιες τεχνολογικές δυνατότητες ηλεκτρονικού πολυμέσου τους δεν μας θυμίζουν άραγε τον Νάρκισσο, που δεν ξεκολλούσε τα μάτια του από το νερό;

Θεολ. Μιχαηλίδης