( στο μάθημα της
Νεοελληνικής Γλώσσας, της Γ΄ Λυκείου)
Στο θέμα που πρόκυψε για το
χαρακτηρισμό της συλλογιστικής πορείας
του συγγραφέα (στην πρώτη παράγραφο του κειμένου του) ως επαγωγικής ή παραγωγικής,
νομίζω χρήσιμο να θυμίσουμε και να
διευκρινίσουμε τα ακόλουθα:
.α΄. Συλλογισμός είναι η λογική
ενέργεια κατά την οποία από δεδομένες κρίσεις (που τις λέμε προκείμενες κρίσεις) παράγεται κατά
λογική ακολουθία άλλη κρίση (τη λέμε συμπέρασμα),
διαφορετική από αυτές (που το περιεχόμενό της όμως περιέχεται σ’ αυτές,
τις προκείμενες).
.β΄. Οι συλλογισμοί ως προς την
πορεία διακρίνονται σε : παραγωγικούς,
επαγωγικούς, αναλογικούς. Παραγωγικοί λέγονται εκείνοι , όπου (εν οις, γράφει ο
Βορέας, Λογική, σελ. 95) από κρίση γενική συμπεραίνουμε για επιμέρους κρίσεις[1].
Επαγωγικοί είναι οι συλλογισμοί, όπου από κρίσεις για
επιμέρους περιστατικά προχωρούμε συμπερασματικά σε κρίση γενικευτική[2].
.γ΄. Λέγοντας και γράφοντας συλλογιστική πορεία που αρχίζει κάπου – στο χαρτί ή στο χρόνο- και προχωρεί δεν
αναφερόμαστε στο αν αρχίσαμε τη
συλλογιστική πορεία μας με τη γενική
κρίση (για να χαρακτηρίσουμε το συλλογισμό παραγωγικό) ή καταλήγουμε σ’
αυτήν τη γενικευτική κρίση (για να τον
πούμε επαγωγικό). Σημασία δεν έχει η θέση αυτών των κρίσεων στο χαρτί ή στο λόγο, σημασία έχει το ποιες
κρίσεις απορρέουν λογικά από μια άλλη (παραγωγικός συλλογισμός) ή ποια κρίση
γενικευτική οικοδομείται από τις άλλες (επαγωγικός συλλογισμός).
Το τυπικό, βέβαια, σχήμα συλλογισμών παρουσιάζει
πρώτα τις προκείμενες κρίσεις
(αυτό υποδηλώνει και η ονομασία τους:
προ – κείμενες) και έπειτα το
συμπέρασμα. Συχνά όμως στο λόγο του
κάποιος προτάσσει το συμπέρασμα και σπεύδει
να το στηρίξει με τις προκείμενες, πορεία φαινομενικά αντίστροφη. Παράδειγμα τέτοιας φαινομενικής αντιστροφής είναι ο
τρόπος γραφής του Αριστοτέλη: συνήθιζε
να γράφει μια κρίση γενική (που ήταν γι’ αυτόν – στη σκέψη
του – συμπέρασμα επαγωγικό, γενικευτικό)
και ύστερα να παραθέτει τις επιμέρους
παρατηρήσεις, οι οποίες τον είχαν
οδηγήσει σ’ αυτό το συμπέρασμα. Τα Πολιτικά
του τα αρχίζει έτσι: «Πάσαν κοινωνίαν ορώμεν αγαθού τινός ένεκεν συνεστηκυίαν»,
(κρίση γενική, αποτέλεσμα επαγωγικού συλλογισμού). Και συνεχίζει επεξηγηματικά:
«του γαρ δοκούντος είναι αγαθού χάριν πάντες πάντα πράττουσιν» (=γιατί από
άπειρες περιπτώσεις που έχω παρατηρήσει τη συμπεριφορά των ανθρώπων έχω βγάλει το συμπέρασμα πως όλοι οι
άνθρωποι όλα όσα πράττουν τα πράττουν
για χάρη αυτού του αποτελέσματος που το
θεωρούν αγαθό). Ο λόγος του περιέχει τρεις γενικευτικές κρίσεις (όλες συμπεράσματα συλλογισμών
επαγωγικών που οδηγούν στα: «πάσαν….πάντες …πάντα»). Οι συλλογισμοί του
είναι επαγωγικοί και ας αρχίζει με
το γενικευτικό όρο («πάσαν»,
«πάντες», «πάντα»).
.δ΄. Εκείνος βέβαια υπήρξε δημιουργός / πατέρας της Λογικής. Οι απόγονοί του, μακρινοί, όχι μόνο λόγω
χρονικής απόστασης, ολίσθησαν παρακολουθώντας τη φαινομενολογία των συλλογισμών.
Συγκεκριμένα :
Έδωσαν το παρακάτω κείμενο : «Ο εικοστός αιώνας δικαίως χαρακτηρίζεται ως
αιώνας των μεγαλύτερων και σημαντικότερων κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών. Με τη
ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, ο μέσος " Δυτικός άνθρωπος" ζει στο
κατώφλι του 21 ου αιώνα μία πολύ διαφορετική καθημερινή ζωή από τον αντίστοιχο
άνθρωπο των αρχών του 20oυ αιώνα. 'Ένα σημαντικό
ποσοστό ευθύνης γι' αυτές τις δραματικές αλλαγές στην καθημερινή ζωή φέρει και
η πρόοδος στις λεγόμενες βιοϊατρικές επιστήμες. Η ανακάλυψη της δομής του DNA,
πριν από 45 περίπου χρόνια, και η επακόλουθη "έκρηξη γνώσης" στους
τομείς της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής φέρνουν την ανθρωπότητα
αντιμέτωπη με μια νέα τάξη πραγμάτων».
Και ζήτησαν από τους
εξεταζόμενους να χαρακτηρίσουν τη συλλογιστική πορεία με την οποία αναπτύσσει
τη σκέψη
του ο συγγραφέας και να αιτιολογήσουν
τη θέση τους. Τη θεωρούν (όπως φάνηκε από
τις Οδηγίες που έστειλαν στους βαθμολογητές) παραγωγική. Γιατί:
·
Στην αρχή του
παραπάνω κειμένου αναφοράς είδαν
κρίση γενική και νόμισαν ότι
έχουν την κορυφή παραγωγικού
συλλογισμού, ενώ πρόκειται για γενικευτικό συμπέρασμα πολλών
παρατηρήσεων (επαγωγικός συλλογισμός).
·
Τις επόμενες προτάσεις, που είναι επίσης γενικές και δεν απορρέουν από την
πρώτη αλλά την ενισχύουν, τις
θεώρησαν συνέχεια παραγωγικού συλλογισμού, ενώ είναι τεκμήρια ενίσχυσης της
αρχικής πρότασης.
Ολοκλήρωσαν
την πορεία τους στο πεδίο της σύγχυσης με νεότερες Οδηγίες γράφοντας: « Ο συγγραφέας αναπτύσσει τη θέση του με παραγωγική συλλογιστική πορεία: Αρχίζει με τη θεματική περίοδο Ο εικοστός
αιώνας….γενική θέση, στη
συνέχεια μεταβαίνει σε μερικότερες έννοιες (τεχνολογία κλπ.), δηλαδή στα αποδεικτικά στοιχεία με τα οποία αναπτύσσει και τεκμηριώνει τη θέση του».
Αλλά, αν είναι αποδεικτικά
στοιχεία και με αυτά τεκμηριώνει την (αρχική) θέση, τότε ο άνθρωπος οικοδομεί επαγωγικό συλλογισμό, όχι παραγωγικό.
(Η εικόνα της σύγχυσης (σε
υψηλότατο επίπεδο) ολοκληρώνεται με τα θέματα που δόθηκαν για τη Φιλοσοφία, στη
β΄ Λυκείου).
Φ. Κ. Βώρος
[1] Παράδειγμα: Όλα τα μέταλλα θερμαινόμενα διαστέλλονται, με κάποιο
συντελεστή διαστολής που ποικίλλει. Άρα οι σιδηροτροχιές του τρένου, που είναι
σώματα μεταλλικά, κι αυτές, όταν πυρώνονται κάτω από τον ήλιο του καλοκαιριού,
πρέπει να διαστέλλονται. Από τη γενική θέση οδηγούμαστε στην κρίση για το
μερικό κατά λογική ακολουθία.
[2] Παράδειγμα : Έχουμε παρατηρήσει (ίσως και έχουμε μετρήσει) πολλές
φορές ότι μια σιδερένια ράβδος, όταν θερμαίνεται, διαστέλλεται και το ίδιο
συμβαίνει και με όλα τα μέταλλα /
μεταλλικά σώματα που δοκιμάζουμε να τα
θερμάνουμε. Φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι
όλα τα μέταλλα θερμαινόμενα
διαστέλλονται. Από τα επιμέρους
οδηγούμαστε στη γενίκευση).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου